महाभारत 1.113 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 113→

[mh-1-113] • 43 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तस् तया राजा तां देवीं पुनर् अब्रवीत्। धर्मविद् धर्मसंयुक्तम् इदं वचनम् उत्तमम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktas tayā rājā tāṃ devīṃ punar abravīt. dharmavid dharmasaṃyuktam idaṃ vacanam uttamam.

एवम् एतत् पुरा कुन्ति व्युषिताश्वश् चकार ह। यथा त्वयोक्तं कल्याणि स ह्य् आसीद् अमरोपमः।

evam etat purā kunti vyuṣitāśvaś cakāra ha. yathā tvayoktaṃ kalyāṇi sa hy āsīd amaropamaḥ.

अथ त्व् इमं प्रवक्ष्यामि धर्मं त्व् एतं निबोध मे। पुराणम् ऋषिभिर् दृष्टं धर्मविद्भिर् महात्मभिः।

atha tv imaṃ pravakṣyāmi dharmaṃ tv etaṃ nibodha me. purāṇam ṛṣibhir dṛṣṭaṃ dharmavidbhir mahātmabhiḥ.

अनावृताः किल पुरा स्त्रिय आसन् वरानने। कामचारविहारिण्यः स्वतन्त्राश् चारुलोचने।

anāvṛtāḥ kila purā striya āsan varānane. kāmacāravihāriṇyaḥ svatantrāś cārulocane.

तासां व्युच्चरमाणानां कौमारात् सुभगे पतीन्। नाधर्मो ऽभूद् वरारोहे स हि धर्मः पुराभवत्।

tāsāṃ vyuccaramāṇānāṃ kaumārāt subhage patīn. nādharmo 'bhūd varārohe sa hi dharmaḥ purābhavat.

तं चैव धर्मं पौराणं तिर्यग्योनिगताः प्रजाः। अद्याप्य् अनुविधीयन्ते कामद्वेषविवर्जिताः। पुराणदृष्टो धर्मो ऽयं पूज्यते च महर्षिभिः।

taṃ caiva dharmaṃ paurāṇaṃ tiryagyonigatāḥ prajāḥ. adyāpy anuvidhīyante kāmadveṣavivarjitāḥ. purāṇadṛṣṭo dharmo 'yaṃ pūjyate ca maharṣibhiḥ.

उत्तरेषु च रम्भोरु कुरुष्व् अद्यापि वर्तते। स्त्रीणाम् अनुग्रहकरः स हि धर्मः सनातनः। नाग्निस् तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः। नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचनाः। एवं तृष्णा तु नारीणां पुरुषं पुरुषं प्रति। अगम्यागमनं स्त्रीणां नास्ति नित्यं शुचिस्मिते। पुत्रं वा किल पौत्रं वा कासां चिद् भ्रातरं तथा। रहसीह नरं दृष्ट्वा योनिर् उत्क्लिद्यते ततः। एतत् स्वाभाविकं स्त्रीणां न निमित्तकृतं शुभे।

uttareṣu ca rambhoru kuruṣv adyāpi vartate. strīṇām anugrahakaraḥ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ. nāgnis tṛpyati kāṣṭhānāṃ nāpagānāṃ mahodadhiḥ. nāntakaḥ sarvabhūtānāṃ na puṃsāṃ vāmalocanāḥ. evaṃ tṛṣṇā tu nārīṇāṃ puruṣaṃ puruṣaṃ prati. agamyāgamanaṃ strīṇāṃ nāsti nityaṃ śucismite. putraṃ vā kila pautraṃ vā kāsāṃ cid bhrātaraṃ tathā. rahasīha naraṃ dṛṣṭvā yonir utklidyate tataḥ. etat svābhāvikaṃ strīṇāṃ na nimittakṛtaṃ śubhe.

अस्मिंस् तु लोके नचिरान् मर्यादेयं शुचिस्मिते। स्थापिता येन यस्माच् च तन् मे विस्तरतः शृणु।

asmiṃs tu loke nacirān maryādeyaṃ śucismite. sthāpitā yena yasmāc ca tan me vistarataḥ śṛṇu.

बभूवोद्दालको नाम महर्षिर् इति नः श्रुतम्। श्वेतकेतुर् इति ख्यातः पुत्रस् तस्याभवन् मुनिः।

babhūvoddālako nāma maharṣir iti naḥ śrutam. śvetaketur iti khyātaḥ putras tasyābhavan muniḥ.

मर्यादेयं कृता तेन मानुषेष्व् इति नः श्रुतम्। कोपात् कमलपत्राक्षि यदर्थं तन् निबोध मे। उद्दालकः। ब्राह्मणः। पाण्डुः। श्वेतकेतोः पिता देवि तप उग्रं समास्थितः। ग्रीष्मे पञ्चतपा भूत्वा वर्षास्व् आकाशगो ऽभवत्। शिशिरे सलिलस्थायी सह पत्न्या महातपाः। उद्दालकं तपस्यन्तं नियमेन समाहितम्। तस्य पुत्रः श्वेतकेतुः परिचर्यां चकार ह। अभ्यागच्छद् द्विजः कश् चिद् वलीपलितसंततः। तं दृष्ट्वैव मुनिः प्रीतः पूजयाम् आस शास्त्रतः। स्वागतेन च पाद्येन मृदुवाक्यैश् च भारत। शाकमूलफलाद्यैश् च वन्यैर् अन्यैर् अपूजयत्। क्षुत्पिपासाश्रमैर् आर्तः पूजितस् तु महर्षिणा। विश्रान्तो मुनिम् आसाद्य पर्यपृच्छद् द्विजस् तदा। उद्दालक महर्षे त्वं सत्यं मे ब्रूहि मानृतम्। ऋषिपुत्रः कुमारो ऽयं दर्शनीयो विशेषतः। तव पुत्रम् इमं मन्ये कृतकृत्यो ऽसि तद् वद। मम पत्नी महाप्राज्ञ कुशिकस्य सुता मता। माम् एवानुगता पत्नी मम नित्यम् अनुव्रता। अरुन्धतीव पत्नीनां तपसा कर्शितस्तनी। तस्यां जातः श्वेतकेतुर् मम पुत्रो महातपाः। वेदवेदाङ्गविद् विप्र मच्छासनपरायणः। लोकज्ञः सर्वलोकेषु विश्रुतः सत्यवाग् घृणी। अपूर्वी भार्यया चार्थी वृद्धो ऽहं मन्दचाक्षुषः। पित्र्याद् ऋणाद् अनिर्मुक्तः पूर्वम् एवाकृतस्त्रियः। प्रजारणी तु पत्नी ते कुलशीलसमाधिनी। सदृशी मम गोत्रेण वहाम्य् एनां क्षमस्व वै। इत्य् उक्त्वा मृगशावाक्षीं चीरकृष्णाजिनाम्बराम्। यष्ट्याधारः स्रस्तगात्रो मन्दचक्षुर् अबुद्धिमान्। स्वव्यापाराम् अक्षमां ताम् अचित्ताम् आत्मनि द्विजः।

maryādeyaṃ kṛtā tena mānuṣeṣv iti naḥ śrutam. kopāt kamalapatrākṣi yadarthaṃ tan nibodha me. uddālakaḥ. brāhmaṇaḥ. pāṇḍuḥ. śvetaketoḥ pitā devi tapa ugraṃ samāsthitaḥ. grīṣme pañcatapā bhūtvā varṣāsv ākāśago 'bhavat. śiśire salilasthāyī saha patnyā mahātapāḥ. uddālakaṃ tapasyantaṃ niyamena samāhitam. tasya putraḥ śvetaketuḥ paricaryāṃ cakāra ha. abhyāgacchad dvijaḥ kaś cid valīpalitasaṃtataḥ. taṃ dṛṣṭvaiva muniḥ prītaḥ pūjayām āsa śāstrataḥ. svāgatena ca pādyena mṛduvākyaiś ca bhārata. śākamūlaphalādyaiś ca vanyair anyair apūjayat. kṣutpipāsāśramair ārtaḥ pūjitas tu maharṣiṇā. viśrānto munim āsādya paryapṛcchad dvijas tadā. uddālaka maharṣe tvaṃ satyaṃ me brūhi mānṛtam. ṛṣiputraḥ kumāro 'yaṃ darśanīyo viśeṣataḥ. tava putram imaṃ manye kṛtakṛtyo 'si tad vada. mama patnī mahāprājña kuśikasya sutā matā. mām evānugatā patnī mama nityam anuvratā. arundhatīva patnīnāṃ tapasā karśitastanī. tasyāṃ jātaḥ śvetaketur mama putro mahātapāḥ. vedavedāṅgavid vipra macchāsanaparāyaṇaḥ. lokajñaḥ sarvalokeṣu viśrutaḥ satyavāg ghṛṇī. apūrvī bhāryayā cārthī vṛddho 'haṃ mandacākṣuṣaḥ. pitryād ṛṇād anirmuktaḥ pūrvam evākṛtastriyaḥ. prajāraṇī tu patnī te kulaśīlasamādhinī. sadṛśī mama gotreṇa vahāmy enāṃ kṣamasva vai. ity uktvā mṛgaśāvākṣīṃ cīrakṛṣṇājināmbarām. yaṣṭyādhāraḥ srastagātro mandacakṣur abuddhimān. svavyāpārām akṣamāṃ tām acittām ātmani dvijaḥ.

श्वेतकेतोः किल पुरा समक्षं मातरं पितुः। जग्राह ब्राह्मणः पाणौ गच्छाव इति चाब्रवीत्।

śvetaketoḥ kila purā samakṣaṃ mātaraṃ pituḥ. jagrāha brāhmaṇaḥ pāṇau gacchāva iti cābravīt.

ऋषिपुत्रस् ततः कोपं चकारामर्षितस् तदा। मातरं तां तथा दृष्ट्वा नीयमानां बलाद् इव। तपसा दीप्तवीर्यो हि श्वेतकेतुर् न चक्षमे। संगृह्य मातरं हस्ते श्वेतकेतुर् अभाषत। दुर्ब्राह्मण विमुञ्च त्वं मातरं मे पतिव्रताम्। अयं पिता मे ब्रह्मर्षिः क्षमावान् ब्रह्मवित्तमः। शापानुग्रहयोः शक्तस् तूष्णींभूतो महाव्रतः। तस्य पत्नी दमोपेता मम माता विशेषतः। पतिव्रतां तपोवृद्धां साध्वाचारैर् अलंकृताम्। अप्रदानेन ते ब्रह्मन् मातृभूतां विमुञ्च मे। एवम् उक्त्वा तु याचन्तं विमुञ्चेति मुहुर् मुहुः। प्रत्यवोचद् द्विजो राजन्न् अप्रगल्भम् इदं वचः। अपत्यार्थी श्वेतकेतो वृद्धो ऽहं मन्दचाक्षुषः। पिता ते ऋणनिर्मुक्तस् त्वया पुत्रेण काश्यप। ऋणाद् अहम् अनिर्मुक्तो वृद्धो ऽहं विगतस्पृहः। मम को दास्यति सुतां कन्यां संप्राप्तयौवनाम्। प्रजारणीम् इमां पत्नीं विमुञ्च त्वं महातपः। एकया प्रजया पित्रोर् मातरं ते ददाम्य् अहम्। एवम् उक्तः श्वेतकेतुर् लज्जया क्रोधम् एयिवान्।

ṛṣiputras tataḥ kopaṃ cakārāmarṣitas tadā. mātaraṃ tāṃ tathā dṛṣṭvā nīyamānāṃ balād iva. tapasā dīptavīryo hi śvetaketur na cakṣame. saṃgṛhya mātaraṃ haste śvetaketur abhāṣata. durbrāhmaṇa vimuñca tvaṃ mātaraṃ me pativratām. ayaṃ pitā me brahmarṣiḥ kṣamāvān brahmavittamaḥ. śāpānugrahayoḥ śaktas tūṣṇīṃbhūto mahāvrataḥ. tasya patnī damopetā mama mātā viśeṣataḥ. pativratāṃ tapovṛddhāṃ sādhvācārair alaṃkṛtām. apradānena te brahman mātṛbhūtāṃ vimuñca me. evam uktvā tu yācantaṃ vimuñceti muhur muhuḥ. pratyavocad dvijo rājann apragalbham idaṃ vacaḥ. apatyārthī śvetaketo vṛddho 'haṃ mandacākṣuṣaḥ. pitā te ṛṇanirmuktas tvayā putreṇa kāśyapa. ṛṇād aham anirmukto vṛddho 'haṃ vigataspṛhaḥ. mama ko dāsyati sutāṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām. prajāraṇīm imāṃ patnīṃ vimuñca tvaṃ mahātapaḥ. ekayā prajayā pitror mātaraṃ te dadāmy aham. evam uktaḥ śvetaketur lajjayā krodham eyivān.

क्रुद्धं तं तु पिता दृष्ट्वा श्वेतकेतुम् उवाच ह। संगृह्य मातरं हस्ते। मा तात कोपं कार्षीस् त्वम् एष धर्मः सनातनः।

kruddhaṃ taṃ tu pitā dṛṣṭvā śvetaketum uvāca ha. saṃgṛhya mātaraṃ haste. mā tāta kopaṃ kārṣīs tvam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ.

अनावृता हि सर्वेषां वर्णानाम् अङ्गना भुवि। यथा गावः स्थितास् तात स्वे स्वे वर्णे तथा प्रजाः। तथैव च कुटुम्बेषु न प्रमाद्यन्ति कर्हि चित्। ऋतुकाले तु संप्राप्ते भर्तारं न जहुस् तदा।

anāvṛtā hi sarveṣāṃ varṇānām aṅganā bhuvi. yathā gāvaḥ sthitās tāta sve sve varṇe tathā prajāḥ. tathaiva ca kuṭumbeṣu na pramādyanti karhi cit. ṛtukāle tu saṃprāpte bhartāraṃ na jahus tadā.

ऋषिपुत्रो ऽथ तं धर्मं श्वेतकेतुर् न चक्षमे। चकार चैव मर्यादाम् इमां स्त्रीपुंसयोर् भुवि।

ṛṣiputro 'tha taṃ dharmaṃ śvetaketur na cakṣame. cakāra caiva maryādām imāṃ strīpuṃsayor bhuvi.

मानुषेषु महाभागे न त्व् एवान्येषु जन्तुषु। तदा प्रभृति मर्यादा स्थितेयम् इति नः श्रुतम्।

mānuṣeṣu mahābhāge na tv evānyeṣu jantuṣu. tadā prabhṛti maryādā sthiteyam iti naḥ śrutam.

व्युच्चरन्त्याः पतिं नार्या अद्य प्रभृति पातकम्। भ्रूणहत्याकृतं पापं भविष्यत्य् असुखावहम्। अद्याप्य् अनुविधीयन्ते कामद्वेषविवर्जिताः। उत्तरेषु महाभागे कुरुष्व् एवं यशस्विनी।

vyuccarantyāḥ patiṃ nāryā adya prabhṛti pātakam. bhrūṇahatyākṛtaṃ pāpaṃ bhaviṣyaty asukhāvaham. adyāpy anuvidhīyante kāmadveṣavivarjitāḥ. uttareṣu mahābhāge kuruṣv evaṃ yaśasvinī.

भार्यां तथा व्युच्चरतः कौमारीं ब्रह्मचारिणीम्। पतिव्रताम् एतद् एव भविता पातकं भुवि।

bhāryāṃ tathā vyuccarataḥ kaumārīṃ brahmacāriṇīm. pativratām etad eva bhavitā pātakaṃ bhuvi.

पत्या नियुक्ता या चैव पत्न्य् अपत्यार्थम् एव च। न करिष्यति तस्याश् च भविष्यत्य् एतद् एव हि।

patyā niyuktā yā caiva patny apatyārtham eva ca. na kariṣyati tasyāś ca bhaviṣyaty etad eva hi.

इति तेन पुरा भीरु मर्यादा स्थापिता बलात्। उद्दालकस्य पुत्रेण धर्म्या वै श्वेतकेतुना। तेन भूयस् ततो दृष्टं यस्मिन्न् अर्थे निबोध तत्। नियुक्ता पतिना भार्या यद्य् अपत्यस्य कारणात्। न कुर्यात् तत् तदा भीरु सैनः सुमहद् आप्नुयात्।

iti tena purā bhīru maryādā sthāpitā balāt. uddālakasya putreṇa dharmyā vai śvetaketunā. tena bhūyas tato dṛṣṭaṃ yasminn arthe nibodha tat. niyuktā patinā bhāryā yady apatyasya kāraṇāt. na kuryāt tat tadā bhīru sainaḥ sumahad āpnuyāt.

सौदासेन च रम्भोरु नियुक्तापत्यजन्मनि। मदयन्ती जगामर्षिं वसिष्ठम् इति नः श्रुतम्।

saudāsena ca rambhoru niyuktāpatyajanmani. madayantī jagāmarṣiṃ vasiṣṭham iti naḥ śrutam.

तस्माल् लेभे च सा पुत्रम् अश्मकं नाम भामिनी। भार्या कल्माषपादस्य भर्तुः प्रियचिकीर्षया।

tasmāl lebhe ca sā putram aśmakaṃ nāma bhāminī. bhāryā kalmāṣapādasya bhartuḥ priyacikīrṣayā.

अस्माकम् अपि ते जन्म विदितं कमलेक्षणे। कृष्णद्वैपायनाद् भीरु कुरूणां वंशवृद्धये।

asmākam api te janma viditaṃ kamalekṣaṇe. kṛṣṇadvaipāyanād bhīru kurūṇāṃ vaṃśavṛddhaye.

अत एतानि सर्वाणि कारणानि समीक्ष्य वै। ममैतद् वचनं धर्म्यं कर्तुम् अर्हस्य् अनिन्दिते।

ata etāni sarvāṇi kāraṇāni samīkṣya vai. mamaitad vacanaṃ dharmyaṃ kartum arhasy anindite.

ऋताव् ऋतौ राजपुत्रि स्त्रिया भर्ता यतव्रते। नातिवर्तव्य इत्य् एवं धर्मं धर्मविदो विदुः।

ṛtāv ṛtau rājaputri striyā bhartā yatavrate. nātivartavya ity evaṃ dharmaṃ dharmavido viduḥ.

शेषेष्व् अन्येषु कालेषु स्वातन्त्र्यं स्त्री किलार्हति। धर्मम् एतं जनाः सन्तः पुराणं परिचक्षते।

śeṣeṣv anyeṣu kāleṣu svātantryaṃ strī kilārhati. dharmam etaṃ janāḥ santaḥ purāṇaṃ paricakṣate.

भर्ता भार्यां राजपुत्रि धर्म्यं वाधर्म्यम् एव वा। यद् ब्रूयात् तत् तथा कार्यम् इति धर्मविदो विदुः।

bhartā bhāryāṃ rājaputri dharmyaṃ vādharmyam eva vā. yad brūyāt tat tathā kāryam iti dharmavido viduḥ.

विशेषतः पुत्रगृद्धी हीनः प्रजननात् स्वयम्। यथाहम् अनवद्याङ्गि पुत्रदर्शनलालसः।

viśeṣataḥ putragṛddhī hīnaḥ prajananāt svayam. yathāham anavadyāṅgi putradarśanalālasaḥ.

तथा रक्ताङ्गुलितलः पद्मपत्रनिभः शुभे। प्रसादार्थं मया ते ऽयं शिरस्य् अभ्युद्यतो ऽञ्जलिः।

tathā raktāṅgulitalaḥ padmapatranibhaḥ śubhe. prasādārthaṃ mayā te 'yaṃ śirasy abhyudyato 'ñjaliḥ.

मन्नियोगात् सुकेशान्ते द्विजातेस् तपसाधिकात्। पुत्रान् गुणसमायुक्तान् उत्पादयितुम् अर्हसि। त्वत्कृते ऽहं पृथुश्रोणि गच्छेयं पुत्रिणां गतिम्। तत् कुरुष्व महाभागे वचनं धर्मसंमतम्।

manniyogāt sukeśānte dvijātes tapasādhikāt. putrān guṇasamāyuktān utpādayitum arhasi. tvatkṛte 'haṃ pṛthuśroṇi gaccheyaṃ putriṇāṃ gatim. tat kuruṣva mahābhāge vacanaṃ dharmasaṃmatam.

एवम् उक्ता ततः कुन्ती पाण्डुं परपुरंजयम्। प्रत्युवाच वरारोहा भर्तुः प्रियहिते रता। अधर्मः सुमहान् एष स्त्रीणां भरतसत्तम। यत् प्रसादयते भर्ता प्रसाद्यः क्षत्रियर्षभ। शृणु चेदं महाबाहो मम प्रीतिकरं वचः।

evam uktā tataḥ kuntī pāṇḍuṃ parapuraṃjayam. pratyuvāca varārohā bhartuḥ priyahite ratā. adharmaḥ sumahān eṣa strīṇāṃ bharatasattama. yat prasādayate bhartā prasādyaḥ kṣatriyarṣabha. śṛṇu cedaṃ mahābāho mama prītikaraṃ vacaḥ.

पितृवेश्मन्य् अहं बाला नियुक्तातिथिपूजने। उग्रं पर्यचरं तत्र ब्राह्मणं संशितव्रतम्।

pitṛveśmany ahaṃ bālā niyuktātithipūjane. ugraṃ paryacaraṃ tatra brāhmaṇaṃ saṃśitavratam.

निगूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः। तम् अहं संशितात्मानं सर्वयत्नैर् अतोषयम्।

nigūḍhaniścayaṃ dharme yaṃ taṃ durvāsasaṃ viduḥ. tam ahaṃ saṃśitātmānaṃ sarvayatnair atoṣayam.

स मे ऽभिचारसंयुक्तम् आचष्ट भगवान् वरम्। मन्त्रग्रामं च मे प्रादाद् अब्रवीच् चैव माम् इदम्।

sa me 'bhicārasaṃyuktam ācaṣṭa bhagavān varam. mantragrāmaṃ ca me prādād abravīc caiva mām idam.

यं यं देवं त्वम् एतेन मन्त्रेणावाहयिष्यसि। अकामो वा सकामो वा स ते वशम् उपैष्यति। तस्य तस्य प्रसादात् ते राज्ञि पुत्रो भविष्यति।

yaṃ yaṃ devaṃ tvam etena mantreṇāvāhayiṣyasi. akāmo vā sakāmo vā sa te vaśam upaiṣyati. tasya tasya prasādāt te rājñi putro bhaviṣyati.

इत्य् उक्ताहं तदा तेन पितृवेश्मनि भारत। ब्राह्मणेन वचस् तथ्यं तस्य कालो ऽयम् आगतः।

ity uktāhaṃ tadā tena pitṛveśmani bhārata. brāhmaṇena vacas tathyaṃ tasya kālo 'yam āgataḥ.

अनुज्ञाता त्वया देवम् आह्वयेयम् अहं नृप। तेन मन्त्रेण राजर्षे यथा स्यान् नौ प्रजा विभो। कुन्ती। यां मे विद्यां महाराज अददात् स महायशाः। तयाहूतः सुरः पुत्रं प्रदास्यति सुरोपमम्। अनपत्यकृतं यस् ते शोकं वीर विनेष्यति। अपत्यकाम एवं स्यान् ममापत्यं भवेद् इति। विप्रं वा गुणसंपन्नं सर्वभूतहिते रतम्। अनुजानीहि भद्रं ते दैवतं हि पतिः स्त्रियः। यं त्वं वक्ष्यसि धर्मज्ञ देवं ब्राह्मणम् एव च। यथोद्दिष्टं त्वया वीर तत् कर्तास्मि महाभुज। देवात् पुत्रफलं सद्यो विप्रात् कालान्तरे भवेत्।

anujñātā tvayā devam āhvayeyam ahaṃ nṛpa. tena mantreṇa rājarṣe yathā syān nau prajā vibho. kuntī. yāṃ me vidyāṃ mahārāja adadāt sa mahāyaśāḥ. tayāhūtaḥ suraḥ putraṃ pradāsyati suropamam. anapatyakṛtaṃ yas te śokaṃ vīra vineṣyati. apatyakāma evaṃ syān mamāpatyaṃ bhaved iti. vipraṃ vā guṇasaṃpannaṃ sarvabhūtahite ratam. anujānīhi bhadraṃ te daivataṃ hi patiḥ striyaḥ. yaṃ tvaṃ vakṣyasi dharmajña devaṃ brāhmaṇam eva ca. yathoddiṣṭaṃ tvayā vīra tat kartāsmi mahābhuja. devāt putraphalaṃ sadyo viprāt kālāntare bhavet.

आवाहयामि कं देवं ब्रूहि तत्त्वविदां वर। त्वत्तो ऽनुज्ञाप्रतीक्षां मां विद्ध्य् अस्मिन् कर्मणि स्थिताम्। पाण्डुः। वैशंपायनः। धन्यो ऽस्म्य् अनुगृहीतो ऽस्मि त्वं नो धात्री कुलस्य हि। नमो महर्षये तस्मै येन दत्तो वरस् तव। न चाधर्मेण धर्मज्ञे शक्याः पालयितुं प्रजाः। तस्मात् त्वं पुत्रलाभाय संतानाय ममैव च। प्रवरं सर्वदेवानां धर्मम् आवाहयाबले। पाण्डुना समनुज्ञाता भारतेन यशस्विना। मतिं चक्रे महाराज धर्मस्यावाहने तदा।

āvāhayāmi kaṃ devaṃ brūhi tattvavidāṃ vara. tvatto 'nujñāpratīkṣāṃ māṃ viddhy asmin karmaṇi sthitām. pāṇḍuḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. dhanyo 'smy anugṛhīto 'smi tvaṃ no dhātrī kulasya hi. namo maharṣaye tasmai yena datto varas tava. na cādharmeṇa dharmajñe śakyāḥ pālayituṃ prajāḥ. tasmāt tvaṃ putralābhāya saṃtānāya mamaiva ca. pravaraṃ sarvadevānāṃ dharmam āvāhayābale. pāṇḍunā samanujñātā bhāratena yaśasvinā. matiṃ cakre mahārāja dharmasyāvāhane tadā.

पाण्डुर् उवाच। अद्यैव त्वं वरारोहे प्रयतस्व यथाविधि। धर्मम् आवाहय शुभे स हि देवेषु पुण्यभाक्।

pāṇḍur uvāca. adyaiva tvaṃ varārohe prayatasva yathāvidhi. dharmam āvāhaya śubhe sa hi deveṣu puṇyabhāk.

अधर्मेण न नो धर्मः संयुज्येत कथं चन। भीष्म उवाच। यथासौ नीयते दण्डः सततं पापकारिषु। दण्डस्य नयनात् सा हि दण्डनीतिर् इहोच्यते। भूयं स भगवान् ध्यात्वा चिरं शूलधरः प्रभुः। असृजत् सर्वशास्त्राणि महादेवो महेश्वरः। दण्डनीतेः प्रयोगार्थं प्रमाणानि च सर्वशः। विद्याश् चतस्रः कूटस्थास् तासां भेदविकल्पना। अङ्गानि वेदाश् चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः। पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्य् एताश् चतुर्दश। आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश् चेति निश्चयः। अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्य् अष्टादशैव तु। दश चाष्टौ च विख्याता एता धर्मस्य संहिताः। एतासाम् एव विद्यानां व्यासम् आह महेश्वरः। शतानि त्रीणि शास्त्राणाम् आह तन्त्राणि सप्ततिः। व्यास एव तु विद्यानां महादेवेन कीर्तितः। तन्त्रं पाशुपतं नाम पाञ्चरात्रं च विश्रुतम्। योगशास्त्रं च सांख्यं च तन्त्रं लोकायतं तथा। तन्त्रं ब्रह्मलुला नाम तर्कविद्या दिवौकसाम्। सुखदुःखार्थजिज्ञासाकारकश् चेति विश्रुतम्। तर्कविद्यास् तथा चाष्टौ सश्लोको नव विस्तरः। दश चाष्टौ च विज्ञेयाः पौराणां यज्ञसंहिताः। पुराणस्य प्रणीताश् च तावद् एवेह संहिता। धर्मशास्त्राणि तद्वाचः एकार्था नीति नान्यथा। एकार्थानि पुराणानि वेदाश् चैकार्थसंहिताः। नानार्थानि च सर्वाणि ततः शास्त्राणि शंकरः। प्रोवाच भगवान् देवः कालज्ञानानि यानि च। चतुःषष्टिप्रमाणानाम् आयुर्वेदं च सोत्तरम्। अष्टादशविकल्पान्तां दण्डनीतिं च शाश्वतीम्। गान्धर्वम् इतिहासं च नानाविस्तरम् उक्तवान्। इत्य् एताः शांकरप्रोक्ता विद्याः शब्दार्थसंहिताः। पुनर् भेदसहस्रं च तासाम् एव तु विस्तरः। ऋषिभिर् देवगन्धर्वैः सविकल्पः सविस्तरः। शश्वद् अभ्यस्यते लोके वेद एव च सर्वशः। विद्याश् चतस्रः संक्षिप्ताः वेदवादाश् च ते स्मृताः। एतासां पारगो यश् च स चोक्तो वेदपारगः। विदानां पारगो रुद्रो विष्णुर् इन्द्रो बृहस्पतिः। शक्रः स्वायंभुवश् चैव मनुः परमधर्मवित्। ब्रह्मा च परमो देवः सदा सर्वैः सुरासुरैः। सर्वस्यानुग्रहश् चैव व्यासो वै वेदपारगः। अहं शांतनवो भीष्मः प्रसादान् माधवस्य च। शंकरस्य प्रसादाच् च ब्रह्मणश् च कुरूद्वह। वेदपारग इत्य् उक्तो याज्ञवल्क्यश् च सर्वशः। कल्पे कल्पे महाभागैर् ऋषिभिस् तत्त्वदर्शिभिः। ऋषिपुत्रैर् ऋषिगणैर् भिद्यते ऽऽश्रमिकैर् अपि। शिवेन ब्रह्मणा चैव विष्णुना च विकल्पिताः। आदिकल्पे पुनश् चैव भिद्यन्ते साधुभिः पुनः। इदानीम् अपि विद्वद्भिः भिद्यन्ते च विकल्पकैः। पूर्वजन्मानुसारेण बहुधेयं सरस्वती। लोकश् चायं वरारोहे धर्मो ऽयम् इति मंस्यते।

adharmeṇa na no dharmaḥ saṃyujyeta kathaṃ cana. bhīṣma uvāca. yathāsau nīyate daṇḍaḥ satataṃ pāpakāriṣu. daṇḍasya nayanāt sā hi daṇḍanītir ihocyate. bhūyaṃ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūladharaḥ prabhuḥ. asṛjat sarvaśāstrāṇi mahādevo maheśvaraḥ. daṇḍanīteḥ prayogārthaṃ pramāṇāni ca sarvaśaḥ. vidyāś catasraḥ kūṭasthās tāsāṃ bhedavikalpanā. aṅgāni vedāś catvāro mīmāṃsā nyāyavistaraḥ. purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa. āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś ceti niścayaḥ. arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tu. daśa cāṣṭau ca vikhyātā etā dharmasya saṃhitāḥ. etāsām eva vidyānāṃ vyāsam āha maheśvaraḥ. śatāni trīṇi śāstrāṇām āha tantrāṇi saptatiḥ. vyāsa eva tu vidyānāṃ mahādevena kīrtitaḥ. tantraṃ pāśupataṃ nāma pāñcarātraṃ ca viśrutam. yogaśāstraṃ ca sāṃkhyaṃ ca tantraṃ lokāyataṃ tathā. tantraṃ brahmalulā nāma tarkavidyā divaukasām. sukhaduḥkhārthajijñāsākārakaś ceti viśrutam. tarkavidyās tathā cāṣṭau saśloko nava vistaraḥ. daśa cāṣṭau ca vijñeyāḥ paurāṇāṃ yajñasaṃhitāḥ. purāṇasya praṇītāś ca tāvad eveha saṃhitā. dharmaśāstrāṇi tadvācaḥ ekārthā nīti nānyathā. ekārthāni purāṇāni vedāś caikārthasaṃhitāḥ. nānārthāni ca sarvāṇi tataḥ śāstrāṇi śaṃkaraḥ. provāca bhagavān devaḥ kālajñānāni yāni ca. catuḥṣaṣṭipramāṇānām āyurvedaṃ ca sottaram. aṣṭādaśavikalpāntāṃ daṇḍanītiṃ ca śāśvatīm. gāndharvam itihāsaṃ ca nānāvistaram uktavān. ity etāḥ śāṃkaraproktā vidyāḥ śabdārthasaṃhitāḥ. punar bhedasahasraṃ ca tāsām eva tu vistaraḥ. ṛṣibhir devagandharvaiḥ savikalpaḥ savistaraḥ. śaśvad abhyasyate loke veda eva ca sarvaśaḥ. vidyāś catasraḥ saṃkṣiptāḥ vedavādāś ca te smṛtāḥ. etāsāṃ pārago yaś ca sa cokto vedapāragaḥ. vidānāṃ pārago rudro viṣṇur indro bṛhaspatiḥ. śakraḥ svāyaṃbhuvaś caiva manuḥ paramadharmavit. brahmā ca paramo devaḥ sadā sarvaiḥ surāsuraiḥ. sarvasyānugrahaś caiva vyāso vai vedapāragaḥ. ahaṃ śāṃtanavo bhīṣmaḥ prasādān mādhavasya ca. śaṃkarasya prasādāc ca brahmaṇaś ca kurūdvaha. vedapāraga ity ukto yājñavalkyaś ca sarvaśaḥ. kalpe kalpe mahābhāgair ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ. ṛṣiputrair ṛṣigaṇair bhidyate ''śramikair api. śivena brahmaṇā caiva viṣṇunā ca vikalpitāḥ. ādikalpe punaś caiva bhidyante sādhubhiḥ punaḥ. idānīm api vidvadbhiḥ bhidyante ca vikalpakaiḥ. pūrvajanmānusāreṇa bahudheyaṃ sarasvatī. lokaś cāyaṃ varārohe dharmo 'yam iti maṃsyate.

धार्मिकश् च कुरूणां स भविष्यति न संशयः। दत्तस्यापि च धर्मेण नाधर्मे रंस्यते मनः। धर्मादिकं हि धर्मज्ञे धर्मान्तं धर्ममध्यमम्। अपत्यम् इष्टं लोकेषु यशःकीर्तिविवर्धनम्।

dhārmikaś ca kurūṇāṃ sa bhaviṣyati na saṃśayaḥ. dattasyāpi ca dharmeṇa nādharme raṃsyate manaḥ. dharmādikaṃ hi dharmajñe dharmāntaṃ dharmamadhyamam. apatyam iṣṭaṃ lokeṣu yaśaḥkīrtivivardhanam.

तस्माद् धर्मं पुरस्कृत्य नियता त्वं शुचिस्मिते। उपचाराभिचाराभ्यां धर्मम् आराधयस्व वै।

tasmād dharmaṃ puraskṛtya niyatā tvaṃ śucismite. upacārābhicārābhyāṃ dharmam ārādhayasva vai.

वैशंपायन उवाच। सा तथोक्ता तथेत्य् उक्त्वा तेन भर्त्रा वराङ्गना। अभिवाद्याभ्यनुज्ञाता प्रदक्षिणम् अवर्तत।

vaiśaṃpāyana uvāca. sā tathoktā tathety uktvā tena bhartrā varāṅganā. abhivādyābhyanujñātā pradakṣiṇam avartata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...