महाभारत 1.111 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 111→

[mh-1-111] • 36 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तत्रापि तपसि श्रेष्ठे वर्तमानः स वीर्यवान्। सिद्धचारणसंघानां बभूव प्रियदर्शनः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tatrāpi tapasi śreṣṭhe vartamānaḥ sa vīryavān. siddhacāraṇasaṃghānāṃ babhūva priyadarśanaḥ.

शुश्रूषुर् अनहंवादी संयतात्मा जितेन्द्रियः। स्वर्गं गन्तुं पराक्रान्तः स्वेन वीर्येण भारत।

śuśrūṣur anahaṃvādī saṃyatātmā jitendriyaḥ. svargaṃ gantuṃ parākrāntaḥ svena vīryeṇa bhārata.

केषां चिद् अभवद् भ्राता केषां चिद् अभवत् सखा। ऋषयस् त्व् अपरे चैनं पुत्रवत् पर्यपालयन्।

keṣāṃ cid abhavad bhrātā keṣāṃ cid abhavat sakhā. ṛṣayas tv apare cainaṃ putravat paryapālayan.

स तु कालेन महता प्राप्य निष्कल्मषं तपः। ब्रह्मर्षिसदृशः पाण्डुर् बभूव भरतर्षभ। वैशंपायनः। ऋषयः। वैशंपायनः। अमावास्यां तु सहिता ऋषयः सशितव्रताः। ब्रह्माणं द्रष्टुकामास् ते संप्रतस्थुर् महर्षयः। संप्रस्थितान् ऋषीन् दृष्ट्वा पाण्डुर् वचनम् अब्रवीत्। भवन्तः क्व गमिष्यन्ति ब्रूत मे वदतां वराः। समवायो महान् अद्य ब्रह्मलोके महात्मनाम्। देवानां च ऋषीणां च पितॄणां च महात्मनाम्। वयं तत्र गमिष्यामो द्रष्टुकामाः स्वयंभुवम्। पाण्डुम् उत्थाय सहसा गन्तुकामं महर्षिभिः। तच् छ्रुत्वा वचनं तेषां पाण्डुर् वचनम् अब्रवीत्। अहम् अप्य् आगमिष्यामि यत्र यूयं गमिष्यथ।

sa tu kālena mahatā prāpya niṣkalmaṣaṃ tapaḥ. brahmarṣisadṛśaḥ pāṇḍur babhūva bharatarṣabha. vaiśaṃpāyanaḥ. ṛṣayaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. amāvāsyāṃ tu sahitā ṛṣayaḥ saśitavratāḥ. brahmāṇaṃ draṣṭukāmās te saṃpratasthur maharṣayaḥ. saṃprasthitān ṛṣīn dṛṣṭvā pāṇḍur vacanam abravīt. bhavantaḥ kva gamiṣyanti brūta me vadatāṃ varāḥ. samavāyo mahān adya brahmaloke mahātmanām. devānāṃ ca ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām. vayaṃ tatra gamiṣyāmo draṣṭukāmāḥ svayaṃbhuvam. pāṇḍum utthāya sahasā gantukāmaṃ maharṣibhiḥ. tac chrutvā vacanaṃ teṣāṃ pāṇḍur vacanam abravīt. aham apy āgamiṣyāmi yatra yūyaṃ gamiṣyatha.

स्वर्गपारं तितीर्षन् स शतशृङ्गाद् उदङ्मुखः। प्रतस्थे सह पत्नीभ्याम् अब्रुवंस् तत्र तापसाः। उपर्य् उपरि गच्छन्तः शैलराजम् उदङ्मुखाः।

svargapāraṃ titīrṣan sa śataśṛṅgād udaṅmukhaḥ. pratasthe saha patnībhyām abruvaṃs tatra tāpasāḥ. upary upari gacchantaḥ śailarājam udaṅmukhāḥ.

दृष्टवन्तो गिरेर् अस्य दुर्गान् देशान् बहून् वयम्। विमानशतसंबाधां गीतस्वननिनादिताम्। यक्षराक्षसगुप्तानि गन्धर्वचरितानि च। आक्रीडभूतान् देवानां गन्धर्वाप्सरसां तथा।

dṛṣṭavanto girer asya durgān deśān bahūn vayam. vimānaśatasaṃbādhāṃ gītasvananināditām. yakṣarākṣasaguptāni gandharvacaritāni ca. ākrīḍabhūtān devānāṃ gandharvāpsarasāṃ tathā.

उद्यानानि कुबेरस्य समानि विषमाणि च। महानदीनितम्बांश् च दुर्गांश् च गिरिगह्वरान्।

udyānāni kuberasya samāni viṣamāṇi ca. mahānadīnitambāṃś ca durgāṃś ca girigahvarān.

सन्ति नित्यहिमा देशा निर्वृक्षमृगपक्षिणः। सन्ति के चिन् महावर्षा दुर्गाः के चिद् दुरासदाः।

santi nityahimā deśā nirvṛkṣamṛgapakṣiṇaḥ. santi ke cin mahāvarṣā durgāḥ ke cid durāsadāḥ.

अतिक्रामेन् न पक्षी यान् कुत एवेतरे मृगाः। वायुर् एको ऽतिगाद् यत्र सिद्धाश् च परमर्षयः।

atikrāmen na pakṣī yān kuta evetare mṛgāḥ. vāyur eko 'tigād yatra siddhāś ca paramarṣayaḥ.

गच्छन्त्यौ शैलराजे ऽस्मिन् राजपुत्र्यौ कथं त्व् इमे। न सीदेताम् अदुःखार्हे मा गमो भरतर्षभ। अप्रजस्य महाभाग न स्वर्गं गन्तुम् अर्हसि। अप्रजात्वं मनुष्येन्द्र साधु मा पुष्करेक्षण।

gacchantyau śailarāje 'smin rājaputryau kathaṃ tv ime. na sīdetām aduḥkhārhe mā gamo bharatarṣabha. aprajasya mahābhāga na svargaṃ gantum arhasi. aprajātvaṃ manuṣyendra sādhu mā puṣkarekṣaṇa.

पाण्डुर् उवाच। अप्रजस्य महाभागा न द्वारं परिचक्षते। स्वर्गे तेनाभितप्तो ऽहम् अप्रजस् तद् ब्रवीमि वः। सो ऽहम् उग्रेण तपसा सभार्यस् त्यक्तजीवितः। अनपत्यो ऽपि विन्देयं स्वर्गम् उग्रेण कर्मणा।

pāṇḍur uvāca. aprajasya mahābhāgā na dvāraṃ paricakṣate. svarge tenābhitapto 'ham aprajas tad bravīmi vaḥ. so 'ham ugreṇa tapasā sabhāryas tyaktajīvitaḥ. anapatyo 'pi vindeyaṃ svargam ugreṇa karmaṇā.

ऋणैश् चतुर्भिः संयुक्ता जायन्ते मनुजा भुवि। पितृदेवर्षिमनुजदेयैः शतसहस्रशः।

ṛṇaiś caturbhiḥ saṃyuktā jāyante manujā bhuvi. pitṛdevarṣimanujadeyaiḥ śatasahasraśaḥ.

एतानि तु यथाकालं यो न बुध्यति मानवः। न तस्य लोकाः सन्तीति धर्मविद्भिः प्रतिष्ठितम्।

etāni tu yathākālaṃ yo na budhyati mānavaḥ. na tasya lokāḥ santīti dharmavidbhiḥ pratiṣṭhitam.

यज्ञैश् च देवान् प्रीणाति स्वाध्यायतपसा मुनीन्। पुत्रैः श्राद्धैः पितॄंश् चापि आनृशंस्येन मानवान्।

yajñaiś ca devān prīṇāti svādhyāyatapasā munīn. putraiḥ śrāddhaiḥ pitṝṃś cāpi ānṛśaṃsyena mānavān.

ऋषिदेवमनुष्याणां परिमुक्तो ऽस्मि धर्मतः। त्रयाणाम् इतरेषां तु नाश आत्मनि नश्यति। पित्र्याद् ऋणाद् अनिर्मुक्त इदानीम् अस्मि तापसाः। पित्र्याद् ऋणाद् अनिर्मुक्तस् तेन तप्ये तपोधनाः।

ṛṣidevamanuṣyāṇāṃ parimukto 'smi dharmataḥ. trayāṇām itareṣāṃ tu nāśa ātmani naśyati. pitryād ṛṇād anirmukta idānīm asmi tāpasāḥ. pitryād ṛṇād anirmuktas tena tapye tapodhanāḥ.

देहनाशे ध्रुवो नाशः पितॄणाम् एष निश्चयः। पितॄणाम् ऋणनाशाद् धि न प्रजा नाशम् ऋच्छति। इह तस्मात् प्रजाहेतोः प्रजायन्ते नरोत्तमाः।

dehanāśe dhruvo nāśaḥ pitṝṇām eṣa niścayaḥ. pitṝṇām ṛṇanāśād dhi na prajā nāśam ṛcchati. iha tasmāt prajāhetoḥ prajāyante narottamāḥ.

यथैवाहं पितुः क्षेत्रे सृष्टस् तेन महात्मना। तथैवास्मिन् मम क्षेत्रे कथं वै संभवेत् प्रजा।

yathaivāhaṃ pituḥ kṣetre sṛṣṭas tena mahātmanā. tathaivāsmin mama kṣetre kathaṃ vai saṃbhavet prajā.

तापसा ऊचुः। अस्ति वै तव धर्मात्मन् विद्म देवोपमं शुभम्। अपत्यम् अनघं राजन् वयं दिव्येन चक्षुषा।

tāpasā ūcuḥ. asti vai tava dharmātman vidma devopamaṃ śubham. apatyam anaghaṃ rājan vayaṃ divyena cakṣuṣā.

दैवदिष्टं नरव्याघ्र कर्मणेहोपपादय। अक्लिष्टं फलम् अव्यग्रो विन्दते बुद्धिमान् नरः।

daivadiṣṭaṃ naravyāghra karmaṇehopapādaya. akliṣṭaṃ phalam avyagro vindate buddhimān naraḥ.

तस्मिन् दृष्टे फले तात प्रयत्नं कर्तुम् अर्हसि। अपत्यं गुणसंपन्नं लब्ध्वा प्रीतिम् अवाप्स्यसि।

tasmin dṛṣṭe phale tāta prayatnaṃ kartum arhasi. apatyaṃ guṇasaṃpannaṃ labdhvā prītim avāpsyasi.

वैशंपायन उवाच। तच् छ्रुत्वा तापसवचः पाण्डुश् चिन्तापरो ऽभवत्। आत्मनो मृगशापेन जानन्न् उपहतां क्रियाम्। वैशंपायनः। स समानीय कुन्तीं च माद्रीं च भरतर्षभ। आचष्ट पुत्रलाभस्य व्युष्टिं सर्वक्रियाधिकाम्। उत्तमाद् अवराः पुंसः काङ्क्षन्ते पुत्रम् आपदि। अपत्यं धर्मफलदं श्रेष्ठाद् इच्छन्ति साधवः। अनुनीय तु ते सम्यङ् महाब्राह्मणसंसदि। ब्राह्मणं गुणवन्तं वै चिन्तयाम् आस धर्मवित्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tac chrutvā tāpasavacaḥ pāṇḍuś cintāparo 'bhavat. ātmano mṛgaśāpena jānann upahatāṃ kriyām. vaiśaṃpāyanaḥ. sa samānīya kuntīṃ ca mādrīṃ ca bharatarṣabha. ācaṣṭa putralābhasya vyuṣṭiṃ sarvakriyādhikām. uttamād avarāḥ puṃsaḥ kāṅkṣante putram āpadi. apatyaṃ dharmaphaladaṃ śreṣṭhād icchanti sādhavaḥ. anunīya tu te samyaṅ mahābrāhmaṇasaṃsadi. brāhmaṇaṃ guṇavantaṃ vai cintayām āsa dharmavit.

सो ऽब्रवीद् विजने कुन्तीं धर्मपत्नीं यशस्विनीम्। अपत्योत्पादने योगम् आपदि प्रसमर्थयन्।

so 'bravīd vijane kuntīṃ dharmapatnīṃ yaśasvinīm. apatyotpādane yogam āpadi prasamarthayan.

अपत्यं नाम लोकेषु प्रतिष्ठा धर्मसंहिता। इति कुन्ति विदुर् धीराः शाश्वतं धर्मम् आदितः।

apatyaṃ nāma lokeṣu pratiṣṭhā dharmasaṃhitā. iti kunti vidur dhīrāḥ śāśvataṃ dharmam āditaḥ.

इष्टं दत्तं तपस् तप्तं नियमश् च स्वनुष्ठितः। सर्वम् एवानपत्यस्य न पावनम् इहोच्यते।

iṣṭaṃ dattaṃ tapas taptaṃ niyamaś ca svanuṣṭhitaḥ. sarvam evānapatyasya na pāvanam ihocyate.

सो ऽहम् एवं विदित्वैतत् प्रपश्यामि शुचिस्मिते। अनपत्यः शुभांल् लोकान् नावाप्स्यामीति चिन्तयन्।

so 'ham evaṃ viditvaitat prapaśyāmi śucismite. anapatyaḥ śubhāṃl lokān nāvāpsyāmīti cintayan.

मृगाभिशापान् नष्टं मे प्रजनं ह्य् अकृतात्मनः। नृशंसकारिणो भीरु यथैवोपहतं तथा।

mṛgābhiśāpān naṣṭaṃ me prajanaṃ hy akṛtātmanaḥ. nṛśaṃsakāriṇo bhīru yathaivopahataṃ tathā.

इमे वै बन्धुदायादाः षट् पुत्रा धर्मदर्शने। षड् एवाबन्धुदायादाः पुत्रास् ताञ् शृणु मे पृथे।

ime vai bandhudāyādāḥ ṣaṭ putrā dharmadarśane. ṣaḍ evābandhudāyādāḥ putrās tāñ śṛṇu me pṛthe.

स्वयंजातः प्रणीतश् च परिक्रीतश् च यः सुतः। तत्समं पुत्रिकासुतः। स्वयंजातः क्षत्रियश् च। पौनर्भवश् च कानीनः स्वैरिण्यां यश् च जायते।

svayaṃjātaḥ praṇītaś ca parikrītaś ca yaḥ sutaḥ. tatsamaṃ putrikāsutaḥ. svayaṃjātaḥ kṣatriyaś ca. paunarbhavaś ca kānīnaḥ svairiṇyāṃ yaś ca jāyate.

दत्तः क्रीतः कृत्रिमश् च उपगच्छेत् स्वयं च यः। सहोढो जातरेताश् च हीनयोनिधृतश् च यः।

dattaḥ krītaḥ kṛtrimaś ca upagacchet svayaṃ ca yaḥ. sahoḍho jātaretāś ca hīnayonidhṛtaś ca yaḥ.

पूर्वपूर्वतमाभावे मत्वा लिप्सेत वै सुतम्। उत्तमाद् अवराः पुंसः काङ्क्षन्ते पुत्रम् आपदि।

pūrvapūrvatamābhāve matvā lipseta vai sutam. uttamād avarāḥ puṃsaḥ kāṅkṣante putram āpadi.

अपत्यं धर्मफलदं श्रेष्ठं विन्दन्ति साधवः। आत्मशुक्राद् अपि पृथे मनुः स्वायम्भुवो ऽब्रवीत्।

apatyaṃ dharmaphaladaṃ śreṣṭhaṃ vindanti sādhavaḥ. ātmaśukrād api pṛthe manuḥ svāyambhuvo 'bravīt.

तस्मात् प्रहेष्याम्य् अद्य त्वां हीनः प्रजननात् स्वयम्। सदृशाच् छ्रेयसो वा त्वं विद्ध्य् अपत्यं यशस्विनि। या हि ते भगिनी साध्वी श्रुतसेना यशस्विनी। उवाह यां तु कैकेयः शारदण्डायनिर् महान्।

tasmāt praheṣyāmy adya tvāṃ hīnaḥ prajananāt svayam. sadṛśāc chreyaso vā tvaṃ viddhy apatyaṃ yaśasvini. yā hi te bhaginī sādhvī śrutasenā yaśasvinī. uvāha yāṃ tu kaikeyaḥ śāradaṇḍāyanir mahān.

शृणु कुन्ति कथां चेमां शारदण्डायनीं प्रति। या वीरपत्नी गुरुभिर् नियुक्तापत्यजन्मनि।

śṛṇu kunti kathāṃ cemāṃ śāradaṇḍāyanīṃ prati. yā vīrapatnī gurubhir niyuktāpatyajanmani.

पुष्पेण प्रयता स्नाता निशि कुन्ति चतुष्पथे। अपत्यार्थे प्रजालाभे अन्वगच्छच् छुभव्रता। वरयित्वा द्विजं सिद्धं हुत्वा पुंसवने ऽनलम्।

puṣpeṇa prayatā snātā niśi kunti catuṣpathe. apatyārthe prajālābhe anvagacchac chubhavratā. varayitvā dvijaṃ siddhaṃ hutvā puṃsavane 'nalam.

कर्मण्य् अवसिते तस्मिन् सा तेनैव सहावसत्। तत्र त्रीञ् जनयाम् आस दुर्जयादीन् महारथान्।

karmaṇy avasite tasmin sā tenaiva sahāvasat. tatra trīñ janayām āsa durjayādīn mahārathān.

तथा त्वम् अपि कल्याणि ब्राह्मणात् तपसाधिकात्। मन्नियोगाद् यत क्षिप्रम् अपत्योत्पादनं प्रति।

tathā tvam api kalyāṇi brāhmaṇāt tapasādhikāt. manniyogād yata kṣipram apatyotpādanaṃ prati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...