महाभारत 1.110 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 110→

[mh-1-110] • 45 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तं व्यतीतम् अतिक्रम्य राजा स्वम् इव बान्धवम्। सभार्यः शोकदुःखार्तः पर्यदेवयद् आतुरः।

vaiśaṃpāyana uvāca. taṃ vyatītam atikramya rājā svam iva bāndhavam. sabhāryaḥ śokaduḥkhārtaḥ paryadevayad āturaḥ.

पाण्डुर् उवाच। सताम् अपि कुले जाताः कर्मणा बत दुर्गतिम्। प्राप्नुवन्त्य् अकृतात्मानः कामजालविमोहिताः।

pāṇḍur uvāca. satām api kule jātāḥ karmaṇā bata durgatim. prāpnuvanty akṛtātmānaḥ kāmajālavimohitāḥ.

शश्वद् धर्मात्मना जातो बाल एव पिता मम। जीवितान्तम् अनुप्राप्तः कामात्मैवेति नः श्रुतम्।

śaśvad dharmātmanā jāto bāla eva pitā mama. jīvitāntam anuprāptaḥ kāmātmaiveti naḥ śrutam.

तस्य कामात्मनः क्षेत्रे राज्ञः संयतवाग् ऋषिः। कृष्णद्वैपायनः साक्षाद् भगवान् माम् अजीजनत्।

tasya kāmātmanaḥ kṣetre rājñaḥ saṃyatavāg ṛṣiḥ. kṛṣṇadvaipāyanaḥ sākṣād bhagavān mām ajījanat.

तस्याद्य व्यसने बुद्धिः संजातेयं ममाधमा। त्यक्तस्य देवैर् अनयान् मृगयायां दुरात्मनः।

tasyādya vyasane buddhiḥ saṃjāteyaṃ mamādhamā. tyaktasya devair anayān mṛgayāyāṃ durātmanaḥ.

मोक्षम् एव व्यवस्यामि बन्धो हि व्यसनं महत्। सुवृत्तिम् अनुवर्तिष्ये ताम् अहं पितुर् अव्ययाम्। अतीव तपसात्मानं योजयिष्याम्य् असंशयम्।

mokṣam eva vyavasyāmi bandho hi vyasanaṃ mahat. suvṛttim anuvartiṣye tām ahaṃ pitur avyayām. atīva tapasātmānaṃ yojayiṣyāmy asaṃśayam.

तस्माद् एको ऽहम् एकाहम् एकैकस्मिन् वनस्पतौ। चरन् भैक्षं मुनिर् मुण्डश् चरिष्यामि महीम् इमाम्।

tasmād eko 'ham ekāham ekaikasmin vanaspatau. caran bhaikṣaṃ munir muṇḍaś cariṣyāmi mahīm imām.

पांसुना समवच्छन्नः शून्यागारप्रतिश्रयः। वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः।

pāṃsunā samavacchannaḥ śūnyāgārapratiśrayaḥ. vṛkṣamūlaniketo vā tyaktasarvapriyāpriyaḥ.

न शोचन् न प्रहृष्यंश् च तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः। निराशीर् निर्नमस्कारो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः।

na śocan na prahṛṣyaṃś ca tulyanindātmasaṃstutiḥ. nirāśīr nirnamaskāro nirdvandvo niṣparigrahaḥ.

न चाप्य् अवहसन् कं चिन् न कुर्वन् भ्रुकुटीं क्व चित्। प्रसन्नवदनो नित्यं सर्वभूतहिते रतः।

na cāpy avahasan kaṃ cin na kurvan bhrukuṭīṃ kva cit. prasannavadano nityaṃ sarvabhūtahite rataḥ.

जङ्गमाजङ्गमं सर्वम् अविहिंसंश् चतुर्विधम्। स्वासु प्रजास्व् इव सदा समः प्राणभृतां प्रति।

jaṅgamājaṅgamaṃ sarvam avihiṃsaṃś caturvidham. svāsu prajāsv iva sadā samaḥ prāṇabhṛtāṃ prati.

एककालं चरन् भैक्षं कुलानि द्वे च पञ्च च। असंभवे वा भैक्षस्य चरन्न् अनशनान्य् अपि।

ekakālaṃ caran bhaikṣaṃ kulāni dve ca pañca ca. asaṃbhave vā bhaikṣasya carann anaśanāny api.

अल्पम् अल्पं यथाभोज्यं पूर्वलाभेन जातु चित्। नित्यं नातिचरंल् लाभे अलाभे सप्त पूरयन्। अलाभे यदि वा लाभे समदर्शी महातपाः।

alpam alpaṃ yathābhojyaṃ pūrvalābhena jātu cit. nityaṃ nāticaraṃl lābhe alābhe sapta pūrayan. alābhe yadi vā lābhe samadarśī mahātapāḥ.

वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकम् उक्षतः। नाकल्याणं न कल्याणं प्रध्यायन्न् उभयोस् तयोः।

vāsyaikaṃ takṣato bāhuṃ candanenaikam ukṣataḥ. nākalyāṇaṃ na kalyāṇaṃ pradhyāyann ubhayos tayoḥ.

न जिजीविषुवत् किं चिन् न मुमूर्षुवद् आचरन्। मरणं जीवितं चैव नाभिनन्दन् न च द्विषन्।

na jijīviṣuvat kiṃ cin na mumūrṣuvad ācaran. maraṇaṃ jīvitaṃ caiva nābhinandan na ca dviṣan.

याः काश् चिज् जीवता शक्याः कर्तुम् अभ्युदयक्रियाः। ताः सर्वाः समतिक्रम्य निमेषादिष्व् अवस्थितः।

yāḥ kāś cij jīvatā śakyāḥ kartum abhyudayakriyāḥ. tāḥ sarvāḥ samatikramya nimeṣādiṣv avasthitaḥ.

तासु सर्वास्व् अवस्थासु त्यक्तसर्वेन्द्रियक्रियः। संपरित्यक्तधर्मात्मा सुनिर्णिक्तात्मकल्मषः।

tāsu sarvāsv avasthāsu tyaktasarvendriyakriyaḥ. saṃparityaktadharmātmā sunirṇiktātmakalmaṣaḥ.

निर्मुक्तः सर्वपापेभ्यो व्यतीतः सर्ववागुराः। न वशे कस्य चित् तिष्ठन् सधर्मा मातरिश्वनः।

nirmuktaḥ sarvapāpebhyo vyatītaḥ sarvavāgurāḥ. na vaśe kasya cit tiṣṭhan sadharmā mātariśvanaḥ.

एतया सततं वृत्त्या चरन्न् एवंप्रकारया। देहं संधारयिष्यामि निर्भयं मार्गम् आस्थितः।

etayā satataṃ vṛttyā carann evaṃprakārayā. dehaṃ saṃdhārayiṣyāmi nirbhayaṃ mārgam āsthitaḥ.

नाहं श्वाचरिते मार्गे अवीर्यकृपणोचिते। स्वधर्मात् सततापेते रमेयं वीर्यवर्जितः।

nāhaṃ śvācarite mārge avīryakṛpaṇocite. svadharmāt satatāpete rameyaṃ vīryavarjitaḥ.

सत्कृतो ऽसक्तृतो वापि यो ऽन्यां कृपणचक्षुषा। उपैति वृत्तिं कामात्मा स शुनां वर्तते पथि।

satkṛto 'saktṛto vāpi yo 'nyāṃ kṛpaṇacakṣuṣā. upaiti vṛttiṃ kāmātmā sa śunāṃ vartate pathi.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्त्वा सुदुःखार्तो निःश्वासपरमो नृपः। अवेक्षमाणः कुन्तीं च माद्रीं च समभाषत।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktvā suduḥkhārto niḥśvāsaparamo nṛpaḥ. avekṣamāṇaḥ kuntīṃ ca mādrīṃ ca samabhāṣata.

कौसल्या विदुरः क्षत्ता राजा च सह बन्धुभिः। आर्या सत्यवती भीष्मस् ते च राजपुरोहिताः।

kausalyā viduraḥ kṣattā rājā ca saha bandhubhiḥ. āryā satyavatī bhīṣmas te ca rājapurohitāḥ.

ब्राह्मणाश् च महात्मानः सोमपाः संशितव्रताः। पौरवृद्धाश् च ये तत्र निवसन्त्य् अस्मदाश्रयाः। प्रसाद्य सर्वे वक्तव्याः पाण्डुः प्रव्रजितो वनम्।

brāhmaṇāś ca mahātmānaḥ somapāḥ saṃśitavratāḥ. pauravṛddhāś ca ye tatra nivasanty asmadāśrayāḥ. prasādya sarve vaktavyāḥ pāṇḍuḥ pravrajito vanam.

निशम्य वचनं भर्तुर् वनवासे धृतात्मनः। तत्समं वचनं कुन्ती माद्री च समभाषताम्।

niśamya vacanaṃ bhartur vanavāse dhṛtātmanaḥ. tatsamaṃ vacanaṃ kuntī mādrī ca samabhāṣatām.

अन्ये ऽपि ह्य् आश्रमाः सन्ति ये शक्या भरतर्षभ। आवाभ्यां सह संवस्तुं धर्मम् आश्रित्य चिन्तितः। आवाभ्यां धर्मपत्नीभ्यां सह तप्त्वा तपो महत्। शरीरस्य विमोक्षाय धर्मं प्राप्य महाफलम्। त्वम् एव भविता सार्थः स्वर्गस्यापि न संशयः।

anye 'pi hy āśramāḥ santi ye śakyā bharatarṣabha. āvābhyāṃ saha saṃvastuṃ dharmam āśritya cintitaḥ. āvābhyāṃ dharmapatnībhyāṃ saha taptvā tapo mahat. śarīrasya vimokṣāya dharmaṃ prāpya mahāphalam. tvam eva bhavitā sārthaḥ svargasyāpi na saṃśayaḥ.

प्रणिधायेन्द्रियग्रामं भर्तृलोकपरायणे। त्यक्तकामसुखे ह्य् आवां तप्स्यावो विपुलं तपः।

praṇidhāyendriyagrāmaṃ bhartṛlokaparāyaṇe. tyaktakāmasukhe hy āvāṃ tapsyāvo vipulaṃ tapaḥ.

यदि आवां महाप्राज्ञ त्यक्ष्यसि त्वं विशां पते। अद्यैवावां प्रहास्यावो जीतिवं नात्र संशयः।

yadi āvāṃ mahāprājña tyakṣyasi tvaṃ viśāṃ pate. adyaivāvāṃ prahāsyāvo jītivaṃ nātra saṃśayaḥ.

पाण्डुर् उवाच। यदि व्यवसितं ह्य् एतद् युवयोर् धर्मसंहितम्। स्ववृत्तिम् अनुवर्तिष्ये ताम् अहं पितुर् अव्ययाम्।

pāṇḍur uvāca. yadi vyavasitaṃ hy etad yuvayor dharmasaṃhitam. svavṛttim anuvartiṣye tām ahaṃ pitur avyayām.

त्यक्तग्राम्यसुखाचारस् तप्यमानो महत् तपः। वल्कली फलमूलाशी चरिष्यामि महावने।

tyaktagrāmyasukhācāras tapyamāno mahat tapaḥ. valkalī phalamūlāśī cariṣyāmi mahāvane.

अग्निं जुह्वन्न् उभौ कालाव् उभौ कालाव् उपस्पृशन्। कृशः परिमिताहारश् चीरचर्मजटाधरः।

agniṃ juhvann ubhau kālāv ubhau kālāv upaspṛśan. kṛśaḥ parimitāhāraś cīracarmajaṭādharaḥ.

शीतवातातपसहः क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः। तपसा दुश्चरेणेदं शरीरम् उपशोषयन्।

śītavātātapasahaḥ kṣutpipāsāśramānvitaḥ. tapasā duścareṇedaṃ śarīram upaśoṣayan.

एकान्तशीली विमृशन् पक्वापक्वेन वर्तयन्। पितॄन् देवांश् च वन्येन वाग्भिर् अद्भिश् च तर्पयन्।

ekāntaśīlī vimṛśan pakvāpakvena vartayan. pitṝn devāṃś ca vanyena vāgbhir adbhiś ca tarpayan.

वानप्रस्थजनस्यापि दर्शनं कुलवासिनाम्। नाप्रियाण्य् आचरञ् जातु किं पुनर् ग्रामवासिनाम्।

vānaprasthajanasyāpi darśanaṃ kulavāsinām. nāpriyāṇy ācarañ jātu kiṃ punar grāmavāsinām.

एवम् आरण्यशास्त्राणाम् उग्रम् उग्रतरं विधिम्। काङ्क्षमाणो ऽहम् आसिष्ये देहस्यास्य समापनात्।

evam āraṇyaśāstrāṇām ugram ugrataraṃ vidhim. kāṅkṣamāṇo 'ham āsiṣye dehasyāsya samāpanāt.

वैशंपायन उवाच। इत्य् एवम् उक्त्वा भार्ये ते राजा कौरववंशजः। ततश् चूडामणिं निष्कम् अङ्गदे कुण्डलानि च। मुकुटं हारसूत्रं च कटिबन्धं तथैव च। वासांसि च महार्हाणि स्त्रीणाम् आभरणानि च। वाहनानि च मुख्यानि शस्त्राणि कवचानि च। हेमभाण्डानि दिव्यानि पर्यङ्कास्तरणानि च। मणिमुक्ताप्रवालानि वसूनि विविधानि च। आसनानि च मुख्यानि बहूनि विविधानि च।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity evam uktvā bhārye te rājā kauravavaṃśajaḥ. tataś cūḍāmaṇiṃ niṣkam aṅgade kuṇḍalāni ca. mukuṭaṃ hārasūtraṃ ca kaṭibandhaṃ tathaiva ca. vāsāṃsi ca mahārhāṇi strīṇām ābharaṇāni ca. vāhanāni ca mukhyāni śastrāṇi kavacāni ca. hemabhāṇḍāni divyāni paryaṅkāstaraṇāni ca. maṇimuktāpravālāni vasūni vividhāni ca. āsanāni ca mukhyāni bahūni vividhāni ca.

प्रदाय सर्वं विप्रेभ्यः पाण्डुः पुनर् अभाषत। गत्वा नागपुरं वाच्यं पाण्डुः प्रव्रजितो वनम्।

pradāya sarvaṃ viprebhyaḥ pāṇḍuḥ punar abhāṣata. gatvā nāgapuraṃ vācyaṃ pāṇḍuḥ pravrajito vanam.

अर्थं कामं सुखं चैव रतिं च परमात्मिकाम्। प्रतस्थे सर्वम् उत्सृज्य सभार्यः कुरुपुंगवः।

arthaṃ kāmaṃ sukhaṃ caiva ratiṃ ca paramātmikām. pratasthe sarvam utsṛjya sabhāryaḥ kurupuṃgavaḥ.

ततस् तस्यानुयात्राणि ते चैव परिचारकाः। श्रुत्वा भरतसिंहस्य विविधाः करुणा गिरः। भीमम् आर्तस्वरं कृत्वा हाहेति परिचुक्रुशुः।

tatas tasyānuyātrāṇi te caiva paricārakāḥ. śrutvā bharatasiṃhasya vividhāḥ karuṇā giraḥ. bhīmam ārtasvaraṃ kṛtvā hāheti paricukruśuḥ.

उष्णम् अश्रु विमुञ्चन्तस् तं विहाय महीपतिम्। ययुर् नागपुरं तूर्णं सर्वम् आदाय तद्वचः। ते गत्वा नगरं राज्ञे यथावृत्तं महात्मने। कथयां चक्रिरे सर्वं धनं च विविधं ददुः।

uṣṇam aśru vimuñcantas taṃ vihāya mahīpatim. yayur nāgapuraṃ tūrṇaṃ sarvam ādāya tadvacaḥ. te gatvā nagaraṃ rājñe yathāvṛttaṃ mahātmane. kathayāṃ cakrire sarvaṃ dhanaṃ ca vividhaṃ daduḥ.

श्रुत्वा च तेभ्यस् तत् सर्वं यथावृत्तं महावने। धृतराष्ट्रो नरश्रेष्ठः पाण्डुम् एवान्वशोचत। न शय्यासनभोगेषु रतिं विन्दति कर्हि चित्। भ्रातृशोकसमाविष्टस् तम् एवार्थं विचिन्तयन्।

śrutvā ca tebhyas tat sarvaṃ yathāvṛttaṃ mahāvane. dhṛtarāṣṭro naraśreṣṭhaḥ pāṇḍum evānvaśocata. na śayyāsanabhogeṣu ratiṃ vindati karhi cit. bhrātṛśokasamāviṣṭas tam evārthaṃ vicintayan.

राजपुत्रस् तु कौरव्यः पाण्डुर् मूलफलाशनः। जगाम सह भार्याभ्यां ततो नागसभं गिरिम्।

rājaputras tu kauravyaḥ pāṇḍur mūlaphalāśanaḥ. jagāma saha bhāryābhyāṃ tato nāgasabhaṃ girim.

स चैत्ररथम् आसाद्य वारिषेणम् अतीत्य च। हिमवन्तम् अतिक्रम्य प्रययौ गन्धमादनम्।

sa caitraratham āsādya vāriṣeṇam atītya ca. himavantam atikramya prayayau gandhamādanam.

रक्ष्यमाणो महाभूतैः सिद्धैश् च परमर्षिभिः। उवास स तदा राजा समेषु विषमेषु च।

rakṣyamāṇo mahābhūtaiḥ siddhaiś ca paramarṣibhiḥ. uvāsa sa tadā rājā sameṣu viṣameṣu ca.

इन्द्रद्युम्नसरः प्राप्य हंसकूटम् अतीत्य च। शतशृङ्गे महाराज तापसः समपद्यत।

indradyumnasaraḥ prāpya haṃsakūṭam atītya ca. śataśṛṅge mahārāja tāpasaḥ samapadyata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...