रामायण 6.11 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←युद्ध काण्ड→

←अध्याय 11→

[rm-6-11] • 59 श्लोकाः

इत्य् उक्त्वा परुषं वाक्यं रावणं रावणानुजः। आजगाम मुहूर्तेन यत्र रामः सलक्ष्मणः।

ity uktvā paruṣaṃ vākyaṃ rāvaṇaṃ rāvaṇānujaḥ. ājagāma muhūrtena yatra rāmaḥ salakṣmaṇaḥ.

तं मेरुशिखराकारं दीप्ताम् इव शतह्रदाम्। गगनस्थं महीस्थास् ते ददृशुर् वानराधिपाः।

taṃ meruśikharākāraṃ dīptām iva śatahradām. gaganasthaṃ mahīsthās te dadṛśur vānarādhipāḥ.

तम् आत्मपञ्चमं दृष्ट्वा सुग्रीवो वानराधिपः। वानरैः सह दुर्धर्षश् चिन्तयाम् आस बुद्धिमान्।

tam ātmapañcamaṃ dṛṣṭvā sugrīvo vānarādhipaḥ. vānaraiḥ saha durdharṣaś cintayām āsa buddhimān.

चिन्तयित्वा मुहूर्तं तु वानरांस् तान् उवाच ह। हनूमत्प्रमुखान् सर्वान् इदं वचनम् उत्तमम्।

cintayitvā muhūrtaṃ tu vānarāṃs tān uvāca ha. hanūmatpramukhān sarvān idaṃ vacanam uttamam.

एष सर्वायुधोपेतश् चतुर्भिः सह राक्षसैः। राक्षसो ऽभ्येति पश्यध्वम् अस्मान् हन्तुं न संशयः।

eṣa sarvāyudhopetaś caturbhiḥ saha rākṣasaiḥ. rākṣaso 'bhyeti paśyadhvam asmān hantuṃ na saṃśayaḥ.

सुग्रीवस्य वचः श्रुत्वा सर्वे ते वानरोत्तमाः। सालान् उद्यम्य शैलांश् च इदं वचनम् अब्रुवन्।

sugrīvasya vacaḥ śrutvā sarve te vānarottamāḥ. sālān udyamya śailāṃś ca idaṃ vacanam abruvan.

शीघ्रं व्यादिश नो राजन् वधायैषां दुरात्मनाम्। निपतन्तु हताश् चैते धरण्याम् अल्पजीविताः।

śīghraṃ vyādiśa no rājan vadhāyaiṣāṃ durātmanām. nipatantu hatāś caite dharaṇyām alpajīvitāḥ.

तेषां संभाषमाणानाम् अन्योन्यं स विभीषणः। उत्तरं तीरम् आसाद्य खस्थ एव व्यतिष्ठत।

teṣāṃ saṃbhāṣamāṇānām anyonyaṃ sa vibhīṣaṇaḥ. uttaraṃ tīram āsādya khastha eva vyatiṣṭhata.

उवाच च महाप्राज्ञः स्वरेण महता महान्। सुग्रीवं तांश् च संप्रेक्ष्य खस्थ एव विभीषणः।

uvāca ca mahāprājñaḥ svareṇa mahatā mahān. sugrīvaṃ tāṃś ca saṃprekṣya khastha eva vibhīṣaṇaḥ.

रावणो नाम दुर्वृत्तो राक्षसो राक्षसेश्वरः। तस्याहम् अनुजो भ्राता विभीषण इति श्रुतः।

rāvaṇo nāma durvṛtto rākṣaso rākṣaseśvaraḥ. tasyāham anujo bhrātā vibhīṣaṇa iti śrutaḥ.

तेन सीता जनस्थानाद् धृता हत्वा जटायुषम्। रुद्ध्वा च विवशा दीना राक्षसीभिः सुरक्षिता।

tena sītā janasthānād dhṛtā hatvā jaṭāyuṣam. ruddhvā ca vivaśā dīnā rākṣasībhiḥ surakṣitā.

तम् अहं हेतुभिर् वाक्यैर् विविधैश् च न्यदर्शयम्। साधु निर्यात्यतां सीता रामायेति पुनः पुनः।

tam ahaṃ hetubhir vākyair vividhaiś ca nyadarśayam. sādhu niryātyatāṃ sītā rāmāyeti punaḥ punaḥ.

स च न प्रतिजग्राह रावणः कालचोदितः। उच्यमानो हितं वाक्यं विपरीत इवौषधम्।

sa ca na pratijagrāha rāvaṇaḥ kālacoditaḥ. ucyamāno hitaṃ vākyaṃ viparīta ivauṣadham.

सो ऽहं परुषितस् तेन दासवच् चावमानितः। त्यक्त्वा पुत्रांश् च दारांश् च राघवं शरणं गतः।

so 'haṃ paruṣitas tena dāsavac cāvamānitaḥ. tyaktvā putrāṃś ca dārāṃś ca rāghavaṃ śaraṇaṃ gataḥ.

सर्वलोकशरण्याय राघवाय महात्मने। निवेदयत मां क्षिप्रं विभीषणम् उपस्थितम्।

sarvalokaśaraṇyāya rāghavāya mahātmane. nivedayata māṃ kṣipraṃ vibhīṣaṇam upasthitam.

एतत् तु वचनं श्रुत्वा सुग्रीवो लघुविक्रमः। लक्ष्मणस्याग्रतो रामं संरब्धम् इदम् अब्रवीत्।

etat tu vacanaṃ śrutvā sugrīvo laghuvikramaḥ. lakṣmaṇasyāgrato rāmaṃ saṃrabdham idam abravīt.

रावणस्यानुजो भ्राता विभीषण इति श्रुतः। चतुर्भिः सह रक्षोभिर् भवन्तं शरणं गतः।

rāvaṇasyānujo bhrātā vibhīṣaṇa iti śrutaḥ. caturbhiḥ saha rakṣobhir bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ.

रावणेन प्रणिहितं तम् अवेहि विभीषणम्। तस्याहं निग्रहं मन्ये क्षमं क्षमवतां वर।

rāvaṇena praṇihitaṃ tam avehi vibhīṣaṇam. tasyāhaṃ nigrahaṃ manye kṣamaṃ kṣamavatāṃ vara.

राक्षसो जिह्मया बुद्ध्या संदिष्टो ऽयम् उपस्थितः। प्रहर्तुं मायया छन्नो विश्वस्ते त्वयि राघव।

rākṣaso jihmayā buddhyā saṃdiṣṭo 'yam upasthitaḥ. prahartuṃ māyayā channo viśvaste tvayi rāghava.

बध्यताम् एष तीव्रेण दण्डेन सचिवैः सह। रावणस्य नृशंसस्य भ्राता ह्य् एष विभीषणः।

badhyatām eṣa tīvreṇa daṇḍena sacivaiḥ saha. rāvaṇasya nṛśaṃsasya bhrātā hy eṣa vibhīṣaṇaḥ.

एवम् उक्त्वा तु तं रामं संरब्धो वाहिनीपतिः। वाक्यज्ञो वाक्यकुशलं ततो मौनम् उपागमत्।

evam uktvā tu taṃ rāmaṃ saṃrabdho vāhinīpatiḥ. vākyajño vākyakuśalaṃ tato maunam upāgamat.

सुग्रीवस्य तु तद् वाक्यं श्रुत्वा रामो महाबलः। समीपस्थान् उवाचेदं हनूमत्प्रमुखान् हरीन्।

sugrīvasya tu tad vākyaṃ śrutvā rāmo mahābalaḥ. samīpasthān uvācedaṃ hanūmatpramukhān harīn.

यद् उक्तं कपिराजेन रावणावरजं प्रति। वाक्यं हेतुमद् अत्यर्थं भवद्भिर् अपि तच् छ्रुतम्।

yad uktaṃ kapirājena rāvaṇāvarajaṃ prati. vākyaṃ hetumad atyarthaṃ bhavadbhir api tac chrutam.

सुहृदा ह्य् अर्थकृच्छेषु युक्तं बुद्धिमता सता। समर्थेनापि संदेष्टुं शाश्वतीं भूतिम् इच्छता।

suhṛdā hy arthakṛccheṣu yuktaṃ buddhimatā satā. samarthenāpi saṃdeṣṭuṃ śāśvatīṃ bhūtim icchatā.

इत्य् एवं परिपृष्टास् ते स्वं स्वं मतम् अतन्द्रिताः। सोपचारं तदा रामम् ऊचुर् हितचिकीर्षवः।

ity evaṃ paripṛṣṭās te svaṃ svaṃ matam atandritāḥ. sopacāraṃ tadā rāmam ūcur hitacikīrṣavaḥ.

अज्ञातं नास्ति ते किं चित् त्रिषु लोकेषु राघव। आत्मानं पूजयन् राम पृच्छस्य् अस्मान् सुहृत्तया।

ajñātaṃ nāsti te kiṃ cit triṣu lokeṣu rāghava. ātmānaṃ pūjayan rāma pṛcchasy asmān suhṛttayā.

त्वं हि सत्यव्रतः शूरो धार्मिको दृढविक्रमः। परीक्ष्य कारा स्मृतिमान् निसृष्टात्मा सुहृत्सु च।

tvaṃ hi satyavrataḥ śūro dhārmiko dṛḍhavikramaḥ. parīkṣya kārā smṛtimān nisṛṣṭātmā suhṛtsu ca.

तस्माद् एकैकशस् तावद् ब्रुवन्तु सचिवास् तव। हेतुतो मतिसंपन्नाः समर्थाश् च पुनः पुनः।

tasmād ekaikaśas tāvad bruvantu sacivās tava. hetuto matisaṃpannāḥ samarthāś ca punaḥ punaḥ.

इत्य् उक्ते राघवायाथ मतिमान् अङ्गदो ऽग्रतः। विभीषणपरीक्षार्थम् उवाच वचनं हरिः।

ity ukte rāghavāyātha matimān aṅgado 'grataḥ. vibhīṣaṇaparīkṣārtham uvāca vacanaṃ hariḥ.

शत्रोः सकाशात् संप्राप्तः सर्वथा शङ्क्य एव हि। विश्वासयोग्यः सहसा न कर्तव्यो विभीषणः।

śatroḥ sakāśāt saṃprāptaḥ sarvathā śaṅkya eva hi. viśvāsayogyaḥ sahasā na kartavyo vibhīṣaṇaḥ.

छादयित्वात्मभावं हि चरन्ति शठबुद्धयः। प्रहरन्ति च रन्ध्रेषु सो ऽनर्थः सुमहान् भवेत्।

chādayitvātmabhāvaṃ hi caranti śaṭhabuddhayaḥ. praharanti ca randhreṣu so 'narthaḥ sumahān bhavet.

अर्थानर्थौ विनिश्चित्य व्यवसायं भजेत ह। गुणतः संग्रहं कुर्याद् दोषतस् तु विसर्जयेत्।

arthānarthau viniścitya vyavasāyaṃ bhajeta ha. guṇataḥ saṃgrahaṃ kuryād doṣatas tu visarjayet.

यदि दोषो महांस् तस्मिंस् त्यज्यताम् अविशङ्कितम्। गुणान् वापि बहूञ् ज्ञात्वा संग्रहः क्रियतां नृप।

yadi doṣo mahāṃs tasmiṃs tyajyatām aviśaṅkitam. guṇān vāpi bahūñ jñātvā saṃgrahaḥ kriyatāṃ nṛpa.

शरभस् त्व् अथ निश्चित्य सार्थं वचनम् अब्रवीत्। क्षिप्रम् अस्मिन् नरव्याघ्र चारः प्रतिविधीयताम्।

śarabhas tv atha niścitya sārthaṃ vacanam abravīt. kṣipram asmin naravyāghra cāraḥ pratividhīyatām.

प्रणिधाय हि चारेण यथावत् सूक्ष्मबुद्धिना। परीक्ष्य च ततः कार्यो यथान्यायं परिग्रहः।

praṇidhāya hi cāreṇa yathāvat sūkṣmabuddhinā. parīkṣya ca tataḥ kāryo yathānyāyaṃ parigrahaḥ.

जाम्बवांस् त्व् अथ संप्रेक्ष्य शास्त्रबुद्ध्या विचक्षणः। वाक्यं विज्ञापयाम् आस गुणवद् दोषवर्जितम्।

jāmbavāṃs tv atha saṃprekṣya śāstrabuddhyā vicakṣaṇaḥ. vākyaṃ vijñāpayām āsa guṇavad doṣavarjitam.

बद्धवैराच् च पापाच् च राक्षसेन्द्राद् विभीषणः। अदेश काले संप्राप्तः सर्वथा शङ्क्यताम् अयम्।

baddhavairāc ca pāpāc ca rākṣasendrād vibhīṣaṇaḥ. adeśa kāle saṃprāptaḥ sarvathā śaṅkyatām ayam.

ततो मैन्दस् तु संप्रेक्ष्य नयापनयकोविदः। वाक्यं वचनसंपन्नो बभाषे हेतुमत्तरम्।

tato maindas tu saṃprekṣya nayāpanayakovidaḥ. vākyaṃ vacanasaṃpanno babhāṣe hetumattaram.

वचनं नाम तस्यैष रावणस्य विभीषणः। पृच्छ्यतां मधुरेणायं शनैर् नरवरेश्वर।

vacanaṃ nāma tasyaiṣa rāvaṇasya vibhīṣaṇaḥ. pṛcchyatāṃ madhureṇāyaṃ śanair naravareśvara.

भावम् अस्य तु विज्ञाय ततस् तत्त्वं करिष्यसि। यदि दृष्टो न दुष्टो वा बुद्धिपूर्वं नरर्षभ।

bhāvam asya tu vijñāya tatas tattvaṃ kariṣyasi. yadi dṛṣṭo na duṣṭo vā buddhipūrvaṃ nararṣabha.

अथ संस्कारसंपन्नो हनूमान् सचिवोत्तमः। उवाच वचनं श्लक्ष्णम् अर्थवन् मधुरं लघु।

atha saṃskārasaṃpanno hanūmān sacivottamaḥ. uvāca vacanaṃ ślakṣṇam arthavan madhuraṃ laghu.

न भवन्तं मतिश्रेष्ठं समर्थं वदतां वरम्। अतिशाययितुं शक्तो बृहस्पतिर् अपि ब्रुवन्।

na bhavantaṃ matiśreṣṭhaṃ samarthaṃ vadatāṃ varam. atiśāyayituṃ śakto bṛhaspatir api bruvan.

न वादान् नापि संघर्षान् नाधिक्यान् न च कामतः। वक्ष्यामि वचनं राजन् यथार्थं रामगौरवात्।

na vādān nāpi saṃgharṣān nādhikyān na ca kāmataḥ. vakṣyāmi vacanaṃ rājan yathārthaṃ rāmagauravāt.

अर्थानर्थनिमित्तं हि यद् उक्तं सचिवैस् तव। तत्र दोषं प्रपश्यामि क्रिया न ह्य् उपपद्यते।

arthānarthanimittaṃ hi yad uktaṃ sacivais tava. tatra doṣaṃ prapaśyāmi kriyā na hy upapadyate.

ऋते नियोगात् सामर्थ्यम् अवबोद्धुं न शक्यते। सहसा विनियोगो हि दोषवान् प्रतिभाति मे।

ṛte niyogāt sāmarthyam avaboddhuṃ na śakyate. sahasā viniyogo hi doṣavān pratibhāti me.

चारप्रणिहितं युक्तं यद् उक्तं सचिवैस् तव। अर्थस्यासंभवात् तत्र कारणं नोपपद्यते।

cārapraṇihitaṃ yuktaṃ yad uktaṃ sacivais tava. arthasyāsaṃbhavāt tatra kāraṇaṃ nopapadyate.

अदेश काले संप्राप्त इत्य् अयं यद् विभीषणः। विवक्षा चात्र मे ऽस्तीयं तां निबोध यथा मति।

adeśa kāle saṃprāpta ity ayaṃ yad vibhīṣaṇaḥ. vivakṣā cātra me 'stīyaṃ tāṃ nibodha yathā mati.

स एष देशः कालश् च भवतीह यथा तथा। पुरुषात् पुरुषं प्राप्य तथा दोषगुणाव् अपि।

sa eṣa deśaḥ kālaś ca bhavatīha yathā tathā. puruṣāt puruṣaṃ prāpya tathā doṣaguṇāv api.

दौरात्म्यं रावणे दृष्ट्वा विक्रमं च तथा त्वयि। युक्तम् आगमनं तस्य सदृशं तस्य बुद्धितः।

daurātmyaṃ rāvaṇe dṛṣṭvā vikramaṃ ca tathā tvayi. yuktam āgamanaṃ tasya sadṛśaṃ tasya buddhitaḥ.

अज्ञातरूपैः पुरुषैः स राजन् पृच्छ्यताम् इति। यद् उक्तम् अत्र मे प्रेक्षा का चिद् अस्ति समीक्षिता।

ajñātarūpaiḥ puruṣaiḥ sa rājan pṛcchyatām iti. yad uktam atra me prekṣā kā cid asti samīkṣitā.

पृच्छ्यमानो विशङ्केत सहसा बुद्धिमान् वचः। तत्र मित्रं प्रदुष्येत मिथ्यपृष्टं सुखागतम्।

pṛcchyamāno viśaṅketa sahasā buddhimān vacaḥ. tatra mitraṃ praduṣyeta mithyapṛṣṭaṃ sukhāgatam.

अशक्यः सहसा राजन् भावो वेत्तुं परस्य वै। अन्तः स्वभावैर् गीतैस् तैर् नैपुण्यं पश्यता भृशम्।

aśakyaḥ sahasā rājan bhāvo vettuṃ parasya vai. antaḥ svabhāvair gītais tair naipuṇyaṃ paśyatā bhṛśam.

न त्व् अस्य ब्रुवतो जातु लक्ष्यते दुष्टभावता। प्रसन्नं वदनं चापि तस्मान् मे नास्ति संशयः।

na tv asya bruvato jātu lakṣyate duṣṭabhāvatā. prasannaṃ vadanaṃ cāpi tasmān me nāsti saṃśayaḥ.

अशङ्कितमतिः स्वस्थो न शठः परिसर्पति। न चास्य दुष्टा वाक् चापि तस्मान् नास्तीह संशयः।

aśaṅkitamatiḥ svastho na śaṭhaḥ parisarpati. na cāsya duṣṭā vāk cāpi tasmān nāstīha saṃśayaḥ.

आकारश् छाद्यमानो ऽपि न शक्यो विनिगूहितुम्। बलाद् धि विवृणोत्य् एव भावम् अन्तर्गतं नृणाम्।

ākāraś chādyamāno 'pi na śakyo vinigūhitum. balād dhi vivṛṇoty eva bhāvam antargataṃ nṛṇām.

देशकालोपपन्नं च कार्यं कार्यविदां वर। सफलं कुरुते क्षिप्रं प्रयोगेणाभिसंहितम्।

deśakālopapannaṃ ca kāryaṃ kāryavidāṃ vara. saphalaṃ kurute kṣipraṃ prayogeṇābhisaṃhitam.

उद्योगं तव संप्रेक्ष्य मिथ्यावृत्तं च रावणम्। वालिनश् च वधं श्रुत्वा सुग्रीवं चाभिषेचितम्।

udyogaṃ tava saṃprekṣya mithyāvṛttaṃ ca rāvaṇam. vālinaś ca vadhaṃ śrutvā sugrīvaṃ cābhiṣecitam.

राज्यं प्रार्थयमानश् च बुद्धिपूर्वम् इहागतः। एतावत् तु पुरस्कृत्य युज्यते त्व् अस्य संग्रहः।

rājyaṃ prārthayamānaś ca buddhipūrvam ihāgataḥ. etāvat tu puraskṛtya yujyate tv asya saṃgrahaḥ.

यथाशक्ति मयोक्तं तु राक्षसस्यार्जवं प्रति। त्वं प्रमाणं तु शेषस्य श्रुत्वा बुद्धिमतां वर।

yathāśakti mayoktaṃ tu rākṣasasyārjavaṃ prati. tvaṃ pramāṇaṃ tu śeṣasya śrutvā buddhimatāṃ vara.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...