महाभारत 13.2 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

←अध्याय 2→

[mh-13-2] • 95 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। श्रुतं मे महद् आख्यानम् इदं मतिमतां वर।

yudhiṣṭhira uvāca. pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada. śrutaṃ me mahad ākhyānam idaṃ matimatāṃ vara.

भूयस् तु श्रोतुम् इच्छामि धर्मार्थसहितं नृप। कथ्यमानं त्वया किं चित् तन् मे व्याख्यातुम् अर्हसि।

bhūyas tu śrotum icchāmi dharmārthasahitaṃ nṛpa. kathyamānaṃ tvayā kiṃ cit tan me vyākhyātum arhasi.

केन मृत्युर् गृहस्थेन धर्मम् आश्रित्य निर्जितः। इत्य् एतत् सर्वम् आचक्ष्व तत्त्वेन मम पार्थिव।

kena mṛtyur gṛhasthena dharmam āśritya nirjitaḥ. ity etat sarvam ācakṣva tattvena mama pārthiva.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। यथा मृत्युर् गृहस्थेन धर्मम् आश्रित्य निर्जितः।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. yathā mṛtyur gṛhasthena dharmam āśritya nirjitaḥ.

मनोः प्रजापते राजन्न् इक्ष्वाकुर् अभवत् सुतः। तस्य पुत्रशतं जज्ञे नृपतेः सूर्यवर्चसः।

manoḥ prajāpate rājann ikṣvākur abhavat sutaḥ. tasya putraśataṃ jajñe nṛpateḥ sūryavarcasaḥ.

दशमस् तस्य पुत्रस् तु दशाश्वो नाम भारत। माहिष्मत्याम् अभूद् राजा धर्मात्मा सत्यविक्रमः।

daśamas tasya putras tu daśāśvo nāma bhārata. māhiṣmatyām abhūd rājā dharmātmā satyavikramaḥ.

दशाश्वस्य सुतस् त्व् आसीद् राजा परमधार्मिकः। सत्ये तपसि दाने च यस्य नित्यं रतं मनः।

daśāśvasya sutas tv āsīd rājā paramadhārmikaḥ. satye tapasi dāne ca yasya nityaṃ rataṃ manaḥ.

मदिराश्व इति ख्यातः पृथिव्यां पृथिवीपतिः। धनुर्वेदे च वेदे च निरतो यो ऽभवत् सदा।

madirāśva iti khyātaḥ pṛthivyāṃ pṛthivīpatiḥ. dhanurvede ca vede ca nirato yo 'bhavat sadā.

मदिराश्वस्य पुत्रस् तु द्युतिमान् नाम पार्थिवः। महाभागो महातेजा महासत्त्वो महाबलः।

madirāśvasya putras tu dyutimān nāma pārthivaḥ. mahābhāgo mahātejā mahāsattvo mahābalaḥ.

पुत्रो द्युतिमतस् त्व् आसीत् सुवीरो नाम पार्थिवः। राजा परमधार्मिकः। सर्वलोकेषु विख्यातः। धर्मात्मा कोशवांश् चापि देवराज इवापरः।

putro dyutimatas tv āsīt suvīro nāma pārthivaḥ. rājā paramadhārmikaḥ. sarvalokeṣu vikhyātaḥ. dharmātmā kośavāṃś cāpi devarāja ivāparaḥ.

सुवीरस्य तु पुत्रो ऽभूत् सर्वसंग्रामदुर्जयः। दुर्जयेत्य् अभिविख्यातः सर्वशास्त्रविशारदः। सुदुर्जय इति ख्यातः सर्वशस्त्रभृतां वरः।

suvīrasya tu putro 'bhūt sarvasaṃgrāmadurjayaḥ. durjayety abhivikhyātaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ. sudurjaya iti khyātaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ.

दुर्जयस्येन्द्रवपुषः पुत्रो ऽग्निसदृशद्युतिः। दुर्योधनो नाम महान् राजासीद् राजसत्तम। इक्ष्वाकोस् तु शतं पुत्रा दशाश्वो दशमः स्मृतः। माहिष्मत्याम् अभूद् राजा मदिराश्वस् ततो ऽभवत्। तस्य च द्युतिमान् नाम सुवीरस् तस्य चात्मजः। दुर्जयस् तस्य तस्यापि दुर्योधन इति स्मृतः।

durjayasyendravapuṣaḥ putro 'gnisadṛśadyutiḥ. duryodhano nāma mahān rājāsīd rājasattama. ikṣvākos tu śataṃ putrā daśāśvo daśamaḥ smṛtaḥ. māhiṣmatyām abhūd rājā madirāśvas tato 'bhavat. tasya ca dyutimān nāma suvīras tasya cātmajaḥ. durjayas tasya tasyāpi duryodhana iti smṛtaḥ.

तस्येन्द्रसमवीर्यस्य संग्रामेष्व् अनिवर्तिनः। विषयश् च प्रभावश् च तुल्यम् एवाभ्यवर्तत। विषये वासवस् तस्य सम्यग् एव प्रवर्षति।

tasyendrasamavīryasya saṃgrāmeṣv anivartinaḥ. viṣayaś ca prabhāvaś ca tulyam evābhyavartata. viṣaye vāsavas tasya samyag eva pravarṣati.

रत्नैर् धनैश् च पशुभिः सस्यैश् चापि पृथग्विधैः। नगरं विषयश् चास्य प्रतिपूर्णं तदाभवत्।

ratnair dhanaiś ca paśubhiḥ sasyaiś cāpi pṛthagvidhaiḥ. nagaraṃ viṣayaś cāsya pratipūrṇaṃ tadābhavat.

न तस्य विषये चाभूत् कृपणो नापि दुर्गतः। व्याधितो वा कृशो वापि तस्मिन् नाभून् नरः क्व चित्। व्याधितो दुर्गतश् चैव पुरुषः प्रत्यदृश्यत।

na tasya viṣaye cābhūt kṛpaṇo nāpi durgataḥ. vyādhito vā kṛśo vāpi tasmin nābhūn naraḥ kva cit. vyādhito durgataś caiva puruṣaḥ pratyadṛśyata.

सुदक्षिणो मधुरवाग् अनसूयुर् जितेन्द्रियः। धर्मात्मा चानृशंसश् च विक्रान्तो ऽथाविकत्थनः।

sudakṣiṇo madhuravāg anasūyur jitendriyaḥ. dharmātmā cānṛśaṃsaś ca vikrānto 'thāvikatthanaḥ.

यज्वा वदान्यो मेधावी ब्रह्मण्यः सत्यसंगरः। न चावमन्ता दाता च वेदवेदाङ्गपारगः।

yajvā vadānyo medhāvī brahmaṇyaḥ satyasaṃgaraḥ. na cāvamantā dātā ca vedavedāṅgapāragaḥ.

तं नर्मदा देवनदी पुण्या शीतजला शिवा। चकमे पुरुषश्रेष्ठं स्वेन भावेन भारत।

taṃ narmadā devanadī puṇyā śītajalā śivā. cakame puruṣaśreṣṭhaṃ svena bhāvena bhārata.

तस्य जज्ञे तदा नद्यां कन्या राजीवलोचना। नाम्ना सुदर्शना राजन् रूपेण च सुदर्शना।

tasya jajñe tadā nadyāṃ kanyā rājīvalocanā. nāmnā sudarśanā rājan rūpeṇa ca sudarśanā.

तादृग्रूपा न नारीषु भूतपूर्वा युधिष्ठिर। दुर्योधनसुता यादृग् अभवद् वरवर्णिनी।

tādṛgrūpā na nārīṣu bhūtapūrvā yudhiṣṭhira. duryodhanasutā yādṛg abhavad varavarṇinī.

ताम् अग्निश् चकमे साक्षाद् राजकन्यां सुदर्शनाम्। सा चाग्निशरणे राज्ञः शुश्रूषाकृतनिश्चया। नियुक्ता पितृसंदेशाद् आरिराधयिषुः शिखिम्। तस्या मनोरमं रूपं दृष्ट्वा देवो हुताशनः। अग्निः। मन्मथेन समाविष्टः पत्नीत्वे यतते मिथः। भज माम् अनवद्याङ्गि कामात् कमललोचने। रम्भोरु मृगशावाक्षि पूर्णचन्द्रनिभानने। तवेदं पद्मपत्राक्षं मुखं दृष्ट्वा मनोहरम्। भ्रूलताललितं कान्तम् अनङ्गो बाधते हि माम्। ललाटं चन्द्रलेखाभं शिरोरुहविभूषितम्। दृष्ट्वा ते पत्रलेखाङ्कम् अनङ्गो बाधते भृशम्। बालातपेनाकुलितं सस्वेदपुलकोद्गमम्। बिम्बाधरोष्ठं वदनं विबुद्धम् इव पङ्कजम्। अतीव चारुविभ्रान्तं मुदम् आवहते मम। दन्तप्राकारनियता वाणी तव सुरक्षिता। ताम्रपल्लवसंकाशा जिह्वेयं ते मनोहरा। समाः स्निग्धाः सुजाताश् च सहिताश् च द्विजास् तव। द्विजप्रिये प्रसीदस्व भज मां सुभगा ह्य् असि। मनोज्ञं सुकृतापाङ्गं मुखं तव मनोहरम्। स्तनौ ते संहतौ भीरु हाराभरणभूषितौ। पक्वबिल्वप्रतीकाशौ कर्कशौ संगमक्षमौ। भीष्मः। गम्भीरनाभिसुभगे भज मां वरवर्णिनि। सैवम् उक्ता विरहिते पावकेन महात्मना। ईषद् आकम्पिहृदया व्रीडिता वाक्यम् अब्रवीत्। ननु नाम कुलीनानां कन्यकानां विशेषतः। माता पिता प्रभवतः प्रदाने बान्धवाश् च ये। पाणिग्रहणमन्त्रैश् च हुते चैव विभावसौ। सतां मध्ये निविष्टायाः कन्यायाः शरणं पतिः। साहं नात्मवशा देव पितरं वरयस्व मे। अथ नातिचिरात् कालाद् राजा दुर्योधनः किल। यज्ञसंभारनिपुणान् मन्त्रीन् आहूय चोक्तवान्। यज्ञं यक्ष्ये ऽहम् इति वै संभाराः संभ्रियन्तु मे। ततः समाहितस् तस्य यज्ञो ब्राह्मणसत्तमैः। भूत्वा च ब्राह्मणः साक्षाद् वरयाम् आस तं नृपम्। विप्ररूपी हुतवहो नृपं कन्याम् अयाचत। न तु राजा प्रदानाय तस्मै भावम् अकल्पयत्।

tām agniś cakame sākṣād rājakanyāṃ sudarśanām. sā cāgniśaraṇe rājñaḥ śuśrūṣākṛtaniścayā. niyuktā pitṛsaṃdeśād ārirādhayiṣuḥ śikhim. tasyā manoramaṃ rūpaṃ dṛṣṭvā devo hutāśanaḥ. agniḥ. manmathena samāviṣṭaḥ patnītve yatate mithaḥ. bhaja mām anavadyāṅgi kāmāt kamalalocane. rambhoru mṛgaśāvākṣi pūrṇacandranibhānane. tavedaṃ padmapatrākṣaṃ mukhaṃ dṛṣṭvā manoharam. bhrūlatālalitaṃ kāntam anaṅgo bādhate hi mām. lalāṭaṃ candralekhābhaṃ śiroruhavibhūṣitam. dṛṣṭvā te patralekhāṅkam anaṅgo bādhate bhṛśam. bālātapenākulitaṃ sasvedapulakodgamam. bimbādharoṣṭhaṃ vadanaṃ vibuddham iva paṅkajam. atīva cāruvibhrāntaṃ mudam āvahate mama. dantaprākāraniyatā vāṇī tava surakṣitā. tāmrapallavasaṃkāśā jihveyaṃ te manoharā. samāḥ snigdhāḥ sujātāś ca sahitāś ca dvijās tava. dvijapriye prasīdasva bhaja māṃ subhagā hy asi. manojñaṃ sukṛtāpāṅgaṃ mukhaṃ tava manoharam. stanau te saṃhatau bhīru hārābharaṇabhūṣitau. pakvabilvapratīkāśau karkaśau saṃgamakṣamau. bhīṣmaḥ. gambhīranābhisubhage bhaja māṃ varavarṇini. saivam uktā virahite pāvakena mahātmanā. īṣad ākampihṛdayā vrīḍitā vākyam abravīt. nanu nāma kulīnānāṃ kanyakānāṃ viśeṣataḥ. mātā pitā prabhavataḥ pradāne bāndhavāś ca ye. pāṇigrahaṇamantraiś ca hute caiva vibhāvasau. satāṃ madhye niviṣṭāyāḥ kanyāyāḥ śaraṇaṃ patiḥ. sāhaṃ nātmavaśā deva pitaraṃ varayasva me. atha nāticirāt kālād rājā duryodhanaḥ kila. yajñasaṃbhāranipuṇān mantrīn āhūya coktavān. yajñaṃ yakṣye 'ham iti vai saṃbhārāḥ saṃbhriyantu me. tataḥ samāhitas tasya yajño brāhmaṇasattamaiḥ. bhūtvā ca brāhmaṇaḥ sākṣād varayām āsa taṃ nṛpam. viprarūpī hutavaho nṛpaṃ kanyām ayācata. na tu rājā pradānāya tasmai bhāvam akalpayat.

दरिद्रश् चासवर्णश् च ममायम् इति पार्थिवः। न दित्सति सुतां तस्मै तां विप्राय सुदर्शनाम्। इति तस्मै न वै कन्यां दित्सां चक्रे नराधिपः।

daridraś cāsavarṇaś ca mamāyam iti pārthivaḥ. na ditsati sutāṃ tasmai tāṃ viprāya sudarśanām. iti tasmai na vai kanyāṃ ditsāṃ cakre narādhipaḥ.

ततो ऽस्य वितते यज्ञे नष्टो ऽभूद् धव्यवाहनः। ततो दुर्योधनो राजा वाक्यम् आहर्त्विजस् तदा।

tato 'sya vitate yajñe naṣṭo 'bhūd dhavyavāhanaḥ. tato duryodhano rājā vākyam āhartvijas tadā.

दुष्कृतं मम किं नु स्याद् भवतां वा द्विजर्षभाः। येन नाशं जगामाग्निः कृतं कुपुरुषेष्व् इव।

duṣkṛtaṃ mama kiṃ nu syād bhavatāṃ vā dvijarṣabhāḥ. yena nāśaṃ jagāmāgniḥ kṛtaṃ kupuruṣeṣv iva.

न ह्य् अल्पं दुष्कृतं नो ऽस्ति येनाग्निर् नाशम् आगतः। भवतां वाथ वा मह्यं तत्त्वेनैतद् विमृश्यताम्।

na hy alpaṃ duṣkṛtaṃ no 'sti yenāgnir nāśam āgataḥ. bhavatāṃ vātha vā mahyaṃ tattvenaitad vimṛśyatām.

एतद् राज्ञो वचः श्रुत्वा विप्रास् ते भरतर्षभ। नियता वाग्यताश् चैव पावकं शरणं ययुः।

etad rājño vacaḥ śrutvā viprās te bharatarṣabha. niyatā vāgyatāś caiva pāvakaṃ śaraṇaṃ yayuḥ.

तान् दर्शयाम् आस तदा भगवान् हव्यवाहनः। अथ दीक्षाम् उपेतस्य यज्ञे तस्य महात्मनः। आहितो हवनार्थाय वेद्याम् अग्निः प्रणश्यत। ततः स भीतो नृपतिर् भृशं प्रव्यथितेन्द्रियः। मन्त्रिणो ब्राह्मणांश् चैव पप्रच्छ किम् इदं भवेत्। यज्ञे समिद्धो भगवान् नष्टो मे हव्यवाहनः। संमन्त्रकुशलैस् तैस् तु ब्राह्मणैर् वेदपारगैः। अमानुषो विकारो ऽयम् इति तैर् एव बोधितः। धर्मविघ्नकरं वीर नैतत् त्वय्य् उपपद्यते। स्तूयतां भगवान् वह्निर् ब्राह्मणैर् वेदपारगैः। ऋत्विग्भिर् मन्त्रकुशलैर् गीयतां वै हुताशनः। अथ ऋक्सामयजुषां पारगैर् वेदपारगैः। वेदतत्त्वार्थकुशलैः स्तुतः स्तोमपुरस्कृतैः। गुह्येषु नामधेयेषु कीर्त्यमानेषु पावकः। स्वं रूपं दीप्तिमत् कृत्वा शरदर्कसमद्युतिः।

tān darśayām āsa tadā bhagavān havyavāhanaḥ. atha dīkṣām upetasya yajñe tasya mahātmanaḥ. āhito havanārthāya vedyām agniḥ praṇaśyata. tataḥ sa bhīto nṛpatir bhṛśaṃ pravyathitendriyaḥ. mantriṇo brāhmaṇāṃś caiva papraccha kim idaṃ bhavet. yajñe samiddho bhagavān naṣṭo me havyavāhanaḥ. saṃmantrakuśalais tais tu brāhmaṇair vedapāragaiḥ. amānuṣo vikāro 'yam iti tair eva bodhitaḥ. dharmavighnakaraṃ vīra naitat tvayy upapadyate. stūyatāṃ bhagavān vahnir brāhmaṇair vedapāragaiḥ. ṛtvigbhir mantrakuśalair gīyatāṃ vai hutāśanaḥ. atha ṛksāmayajuṣāṃ pāragair vedapāragaiḥ. vedatattvārthakuśalaiḥ stutaḥ stomapuraskṛtaiḥ. guhyeṣu nāmadheyeṣu kīrtyamāneṣu pāvakaḥ. svaṃ rūpaṃ dīptimat kṛtvā śaradarkasamadyutiḥ.

ततो महात्मा तान् आह दहनो ब्राह्मणर्षभान्। वरयाम्य् आत्मनो ऽर्थाय दुर्योधनसुताम् इति।

tato mahātmā tān āha dahano brāhmaṇarṣabhān. varayāmy ātmano 'rthāya duryodhanasutām iti.

ततस् ते काल्यम् उत्थाय तस्मै राज्ञे न्यवेदयन्। ब्राह्मणा विस्मिताः सर्वे यद् उक्तं चित्रभानुना।

tatas te kālyam utthāya tasmai rājñe nyavedayan. brāhmaṇā vismitāḥ sarve yad uktaṃ citrabhānunā.

ततः स राजा तच् छ्रुत्वा वचनं ब्रह्मवादिनाम्। अवाप्य परमं हर्षं तथेति प्राह बुद्धिमान्।

tataḥ sa rājā tac chrutvā vacanaṃ brahmavādinām. avāpya paramaṃ harṣaṃ tatheti prāha buddhimān.

प्रायाचत नृपः शुल्कं भगवन्तं विभावसुम्। नित्यं सांनिध्यम् इह ते चित्रभानो भवेद् इति। तम् आह भगवान् अग्निर् एवम् अस्त्व् इति पार्थिवम्।

prāyācata nṛpaḥ śulkaṃ bhagavantaṃ vibhāvasum. nityaṃ sāṃnidhyam iha te citrabhāno bhaved iti. tam āha bhagavān agnir evam astv iti pārthivam.

ततः सांनिध्यम् अध्यापि माहिष्मत्यां विभावसोः। दृष्टं हि सहदेवेन दिशो विजयता तदा।

tataḥ sāṃnidhyam adhyāpi māhiṣmatyāṃ vibhāvasoḥ. dṛṣṭaṃ hi sahadevena diśo vijayatā tadā.

ततस् तां समलंकृत्य कन्याम् अहतवाससम्। ददौ दुर्योधनो राजा पावकाय महात्मने।

tatas tāṃ samalaṃkṛtya kanyām ahatavāsasam. dadau duryodhano rājā pāvakāya mahātmane.

प्रतिजग्राह चाग्निस् तां राजपुत्रीं सुदर्शनाम्। विधिना वेददृष्टेन वसोर् धाराम् इवाध्वरे।

pratijagrāha cāgnis tāṃ rājaputrīṃ sudarśanām. vidhinā vedadṛṣṭena vasor dhārām ivādhvare.

तस्या रूपेण शीलेन कुलेन वपुषा श्रिया। अभवत् प्रीतिमान् अग्निर् गर्भं तस्यां समादधे।

tasyā rūpeṇa śīlena kulena vapuṣā śriyā. abhavat prītimān agnir garbhaṃ tasyāṃ samādadhe.

तस्यां समभवत् पुत्रो नाम्नाग्नेयः सुदर्शनः। सुदर्शनस् तु रूपेण पूर्णेन्दुसदृशोपमः। शिशुर् एवाध्यगात् सर्वं स च ब्रह्म सनातनम्।

tasyāṃ samabhavat putro nāmnāgneyaḥ sudarśanaḥ. sudarśanas tu rūpeṇa pūrṇendusadṛśopamaḥ. śiśur evādhyagāt sarvaṃ sa ca brahma sanātanam.

अथौघवान् नाम नृपो नृगस्यासीत् पितामहः। तस्याप्य् ओघवती कन्या पुत्रश् चौघरथो ऽभवत्।

athaughavān nāma nṛpo nṛgasyāsīt pitāmahaḥ. tasyāpy oghavatī kanyā putraś caugharatho 'bhavat.

ताम् ओघवान् ददौ तस्मै स्वयम् ओघवतीं सुताम्। सुदर्शनाय विदुषे भार्यार्थे देवरूपिणीम्।

tām oghavān dadau tasmai svayam oghavatīṃ sutām. sudarśanāya viduṣe bhāryārthe devarūpiṇīm.

स गृहस्थाश्रमरतस् तया सह सुदर्शनः। कुरुक्षेत्रे ऽवसद् राजन्न् ओघवत्या समन्वितः।

sa gṛhasthāśramaratas tayā saha sudarśanaḥ. kurukṣetre 'vasad rājann oghavatyā samanvitaḥ.

गृहस्थश् चावजेष्यामि मृत्युम् इत्य् एव स प्रभो। प्रतिज्ञाम् अकरोद् धीमान् दीप्ततेजा विशां पते।

gṛhasthaś cāvajeṣyāmi mṛtyum ity eva sa prabho. pratijñām akarod dhīmān dīptatejā viśāṃ pate.

ताम् अथौघवतीं राजन् स पावकसुतो ऽब्रवीत्। अतिथेः प्रतिकूलं ते न कर्तव्यं कथं चन।

tām athaughavatīṃ rājan sa pāvakasuto 'bravīt. atitheḥ pratikūlaṃ te na kartavyaṃ kathaṃ cana.

येन येन च तुष्येत नित्यम् एव त्वयातिथिः। अप्य् आत्मनः प्रदानेन न ते कार्या विचारणा।

yena yena ca tuṣyeta nityam eva tvayātithiḥ. apy ātmanaḥ pradānena na te kāryā vicāraṇā.

एतद् व्रतं मम सदा हृदि संपरिवर्तते। गृहस्थानां हि सुश्रोणि नातिथेर् विद्यते परम्।

etad vrataṃ mama sadā hṛdi saṃparivartate. gṛhasthānāṃ hi suśroṇi nātither vidyate param.

प्रमाणं यदि वामोरु वचस् ते मम शोभने। इदं वचनम् अव्यग्रा हृदि त्वं धारयेः सदा।

pramāṇaṃ yadi vāmoru vacas te mama śobhane. idaṃ vacanam avyagrā hṛdi tvaṃ dhārayeḥ sadā.

निष्क्रान्ते मयि कल्याणि तथा संनिहिते ऽनघे। नातिथिस् ते ऽवमन्तव्यः प्रमाणं यद्य् अहं तव।

niṣkrānte mayi kalyāṇi tathā saṃnihite 'naghe. nātithis te 'vamantavyaḥ pramāṇaṃ yady ahaṃ tava.

तम् अब्रवीद् ओघवती यता मूर्ध्नि कृताञ्जलिः। न मे त्वद्वचनात् किं चिद् अकर्तव्यं कथं चन।

tam abravīd oghavatī yatā mūrdhni kṛtāñjaliḥ. na me tvadvacanāt kiṃ cid akartavyaṃ kathaṃ cana.

जिगीषमाणं तु गृहे तदा मृत्युः सुदर्शनम्। पृष्ठतो ऽन्वगमद् राजन् रन्ध्रान्वेषी तदा सदा।

jigīṣamāṇaṃ tu gṛhe tadā mṛtyuḥ sudarśanam. pṛṣṭhato 'nvagamad rājan randhrānveṣī tadā sadā.

इध्मार्थं तु गते तस्मिन्न् अग्निपुत्रे सुदर्शने। अतिथिर् ब्राह्मणः श्रीमांस् ताम् आहौघवतीं तदा।

idhmārthaṃ tu gate tasminn agniputre sudarśane. atithir brāhmaṇaḥ śrīmāṃs tām āhaughavatīṃ tadā.

आतिथ्यं दत्तम् इच्छामि त्वयाद्य वरवर्णिनि। प्रमाणं यदि धर्मस् ते गृहस्थाश्रमसंमतः।

ātithyaṃ dattam icchāmi tvayādya varavarṇini. pramāṇaṃ yadi dharmas te gṛhasthāśramasaṃmataḥ.

इत्य् उक्ता तेन विप्रेण राजपुत्री यशस्विनी। विधिना प्रतिजग्राह वेदोक्तेन विशां पते।

ity uktā tena vipreṇa rājaputrī yaśasvinī. vidhinā pratijagrāha vedoktena viśāṃ pate.

आसनं चैव पाद्यं च तस्मै दत्त्वा द्विजातये। प्रोवाचौघवती विप्रं केनार्थः किं ददामि ते।

āsanaṃ caiva pādyaṃ ca tasmai dattvā dvijātaye. provācaughavatī vipraṃ kenārthaḥ kiṃ dadāmi te.

ताम् अब्रवीत् ततो विप्रो राजपुत्रीं सुदर्शनाम्। त्वया ममार्थः कल्याणि निर्विशङ्के तद् आचर।

tām abravīt tato vipro rājaputrīṃ sudarśanām. tvayā mamārthaḥ kalyāṇi nirviśaṅke tad ācara.

यदि प्रमाणं धर्मस् ते गृहस्थाश्रमसंमतः। प्रदानेनात्मनो राज्ञि कर्तुम् अर्हसि मे प्रियम्।

yadi pramāṇaṃ dharmas te gṛhasthāśramasaṃmataḥ. pradānenātmano rājñi kartum arhasi me priyam.

तथा संछन्द्यमानो ऽन्यैर् ईप्सितैर् नृपकन्यया। नान्यम् आत्मप्रदानात् स तस्या वव्रे वरं द्विजः।

tathā saṃchandyamāno 'nyair īpsitair nṛpakanyayā. nānyam ātmapradānāt sa tasyā vavre varaṃ dvijaḥ.

सा तु राजसुता स्मृत्वा भर्तुर् वचनम् आदितः। तथेति लज्जमाना सा तम् उवाच द्विजर्षभम्।

sā tu rājasutā smṛtvā bhartur vacanam āditaḥ. tatheti lajjamānā sā tam uvāca dvijarṣabham.

ततो रहः स विप्रर्षिः सा चैवोपविवेश ह। संस्मृत्य भर्तुर् वचनं गृहस्थाश्रमकाङ्क्षिणः।

tato rahaḥ sa viprarṣiḥ sā caivopaviveśa ha. saṃsmṛtya bhartur vacanaṃ gṛhasthāśramakāṅkṣiṇaḥ.

अथेध्मान् समुपादाय स पावकिर् उपागमत्। मृत्युना रौद्रभावेन नित्यं बन्धुर् इवान्वितः।

athedhmān samupādāya sa pāvakir upāgamat. mṛtyunā raudrabhāvena nityaṃ bandhur ivānvitaḥ.

ततस् त्व् आश्रमम् आगम्य स पावकसुतस् तदा। ताम् आजुहावौघवतीं क्वासि यातेति चासकृत्।

tatas tv āśramam āgamya sa pāvakasutas tadā. tām ājuhāvaughavatīṃ kvāsi yāteti cāsakṛt.

तस्मै प्रतिवचः सा तु भर्त्रे न प्रददौ तदा। कराभ्यां तेन विप्रेण स्पृष्टा भर्तृव्रता सती।

tasmai prativacaḥ sā tu bhartre na pradadau tadā. karābhyāṃ tena vipreṇa spṛṣṭā bhartṛvratā satī.

उच्छिष्टास्मीति मन्वाना लज्जिता भर्तुर् एव च। तूष्णींभूताभवत् साध्वी न चोवाचाथ किं चन।

ucchiṣṭāsmīti manvānā lajjitā bhartur eva ca. tūṣṇīṃbhūtābhavat sādhvī na covācātha kiṃ cana.

अथ तां पुनर् एवेदं प्रोवाच स सुदर्शनः। क्व सा साध्वी क्व सा याता गरीयः किम् अतो मम।

atha tāṃ punar evedaṃ provāca sa sudarśanaḥ. kva sā sādhvī kva sā yātā garīyaḥ kim ato mama.

पतिव्रता सत्यशीला नित्यं चैवार्जवे रता। कथं न प्रत्युदेत्य् अद्य स्मयमाना यथा पुरा।

pativratā satyaśīlā nityaṃ caivārjave ratā. kathaṃ na pratyudety adya smayamānā yathā purā.

उटजस्थस् तु तं विप्रः प्रत्युवाच सुदर्शनम्। अतिथिं विद्धि संप्राप्तं पावके ब्राह्मणं च माम्।

uṭajasthas tu taṃ vipraḥ pratyuvāca sudarśanam. atithiṃ viddhi saṃprāptaṃ pāvake brāhmaṇaṃ ca mām.

अनया छन्द्यमानो ऽहं भार्यया तव सत्तम। तैस् तैर् अतिथिसत्कारैर् आर्जवे ऽस्या दृढं मनः।

anayā chandyamāno 'haṃ bhāryayā tava sattama. tais tair atithisatkārair ārjave 'syā dṛḍhaṃ manaḥ.

अनेन विधिना सेयं माम् अर्चति शुभानना। अनुरूपं यद् अत्राद्य तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

anena vidhinā seyaṃ mām arcati śubhānanā. anurūpaṃ yad atrādya tad bhavān vaktum arhati.

कूटमुद्गरहस्तस् तु मृत्युस् तं वै समन्वयात्। हीनप्रतिज्ञम् अत्रैनं वधिष्यामीति चिन्तयन्।

kūṭamudgarahastas tu mṛtyus taṃ vai samanvayāt. hīnapratijñam atrainaṃ vadhiṣyāmīti cintayan.

सुदर्शनस् तु मनसा कर्मणा चक्षुषा गिरा। त्यक्तेर्ष्यस् त्यक्तमन्युश् च स्मयमानो ऽब्रवीद् इदम्।

sudarśanas tu manasā karmaṇā cakṣuṣā girā. tyakterṣyas tyaktamanyuś ca smayamāno 'bravīd idam.

सुरतं ते ऽस्तु विप्राग्र्य प्रीतिर् हि परमा मम। गृहस्थस्य हि धर्मो ऽग्र्यः संप्राप्तातिथिपूजनम्।

surataṃ te 'stu viprāgrya prītir hi paramā mama. gṛhasthasya hi dharmo 'gryaḥ saṃprāptātithipūjanam.

अतिथिः पूजितो यस्य गृहस्थस्य तु गच्छति। हीनप्रतिज्ञम् अत्रैकं संप्राप्तस्य तु गच्छति। नान्यस् तस्मात् परो धर्म इति प्राहुर् मनीषिणः।

atithiḥ pūjito yasya gṛhasthasya tu gacchati. hīnapratijñam atraikaṃ saṃprāptasya tu gacchati. nānyas tasmāt paro dharma iti prāhur manīṣiṇaḥ.

प्राणा हि मम दाराश् च यच् चान्यद् विद्यते वसु। अतिथिभ्यो मया देयम् इति मे व्रतम् आहितम्।

prāṇā hi mama dārāś ca yac cānyad vidyate vasu. atithibhyo mayā deyam iti me vratam āhitam.

निःसंदिग्धं मया वाक्यम् एतत् ते समुदाहृतम्। तेनाहं विप्र सत्येन स्वयम् आत्मानम् आलभे।

niḥsaṃdigdhaṃ mayā vākyam etat te samudāhṛtam. tenāhaṃ vipra satyena svayam ātmānam ālabhe.

पृथिवी वायुर् आकाशम् आपो ज्योतिश् च पञ्चमम्। बुद्धिर् आत्मा मनः कालो दिशश् चैव गुणा दश।

pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam. buddhir ātmā manaḥ kālo diśaś caiva guṇā daśa.

नित्यम् एते हि पश्यन्ति देहिनां देहसंश्रिताः। सुकृतं दुष्कृतं चापि कर्म धर्मभृतां वर।

nityam ete hi paśyanti dehināṃ dehasaṃśritāḥ. sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ cāpi karma dharmabhṛtāṃ vara.

यथैषा नानृता वाणी मयाद्य समुदाहृता। तेन सत्येन मां देवाः पालयन्तु दहन्तु वा।

yathaiṣā nānṛtā vāṇī mayādya samudāhṛtā. tena satyena māṃ devāḥ pālayantu dahantu vā.

ततो नादः समभवद् दिक्षु सर्वासु भारत। असकृत् सत्यम् इत्य् एव नैतन् मिथ्येति सर्वशः।

tato nādaḥ samabhavad dikṣu sarvāsu bhārata. asakṛt satyam ity eva naitan mithyeti sarvaśaḥ.

उटजात् तु ततस् तस्मान् निश्चक्राम स वै द्विजः। वपुषा खं च भूमिं च व्याप्य वायुर् इवोद्यतः।

uṭajāt tu tatas tasmān niścakrāma sa vai dvijaḥ. vapuṣā khaṃ ca bhūmiṃ ca vyāpya vāyur ivodyataḥ.

स्वरेण विप्रः शैक्षेण त्रींल् लोकान् अनुनादयन्। उवाच चैनं धर्मज्ञं पूर्वम् आमन्त्र्य नामतः।

svareṇa vipraḥ śaikṣeṇa trīṃl lokān anunādayan. uvāca cainaṃ dharmajñaṃ pūrvam āmantrya nāmataḥ.

धर्मो ऽहम् अस्मि भद्रं ते जिज्ञासार्थं तवानघ। प्राप्तः सत्यं च ते ज्ञात्वा प्रीतिर् मे परमा त्वयि।

dharmo 'ham asmi bhadraṃ te jijñāsārthaṃ tavānagha. prāptaḥ satyaṃ ca te jñātvā prītir me paramā tvayi.

विजितश् च त्वया मृत्युर् यो ऽयं त्वाम् अनुगच्छति। रन्ध्रान्वेषी तव सदा त्वया धृत्या वशीकृतः।

vijitaś ca tvayā mṛtyur yo 'yaṃ tvām anugacchati. randhrānveṣī tava sadā tvayā dhṛtyā vaśīkṛtaḥ.

न चास्ति शक्तिस् त्रैलोक्ये कस्य चित् पुरुषोत्तम। पतिव्रताम् इमां साध्वीं तवोद्वीक्षितुम् अप्य् उत।

na cāsti śaktis trailokye kasya cit puruṣottama. pativratām imāṃ sādhvīṃ tavodvīkṣitum apy uta.

रक्षिता त्वद्गुणैर् एषा पतिव्रतगुणैस् तथा। अधृष्या यद् इयं ब्रूयात् तथा तन् नान्यथा भवेत्।

rakṣitā tvadguṇair eṣā pativrataguṇais tathā. adhṛṣyā yad iyaṃ brūyāt tathā tan nānyathā bhavet.

एषा हि तपसा स्वेन संयुक्ता ब्रह्मवादिनी। पावनार्थं च लोकस्य सरिच्छ्रेष्ठा भविष्यति।

eṣā hi tapasā svena saṃyuktā brahmavādinī. pāvanārthaṃ ca lokasya saricchreṣṭhā bhaviṣyati.

अर्धेनौघवती नाम त्वाम् अर्धेनानुयास्यति। शरीरेण महाभागा योगो ह्य् अस्या वशे स्थितः।

ardhenaughavatī nāma tvām ardhenānuyāsyati. śarīreṇa mahābhāgā yogo hy asyā vaśe sthitaḥ.

अनया सह लोकांश् च गन्तासि तपसार्जितान्। यत्र नावृत्तिम् अभ्येति शाश्वतांस् तान् सनातनान्।

anayā saha lokāṃś ca gantāsi tapasārjitān. yatra nāvṛttim abhyeti śāśvatāṃs tān sanātanān.

अनेन चैव देहेन लोकांस् त्वम् अभिपत्स्यसे। निर्जितश् च त्वया मृत्युर् ऐश्वर्यं च तवोत्तमम्।

anena caiva dehena lokāṃs tvam abhipatsyase. nirjitaś ca tvayā mṛtyur aiśvaryaṃ ca tavottamam.

पञ्च भूतान्य् अतिक्रान्तः स्ववीर्याच् च मनोभवः। गृहस्थधर्मेणानेन कामक्रोधौ च ते जितौ।

pañca bhūtāny atikrāntaḥ svavīryāc ca manobhavaḥ. gṛhasthadharmeṇānena kāmakrodhau ca te jitau.

स्नेहो रागश् च तन्द्री च मोहो द्रोहश् च केवलः। तव शुश्रूषया राजन् राजपुत्र्या विनिर्जिताः।

sneho rāgaś ca tandrī ca moho drohaś ca kevalaḥ. tava śuśrūṣayā rājan rājaputryā vinirjitāḥ.

भीष्म उवाच। शुक्लानां तु सहस्रेण वाजिनां रथम् उत्तमम्। युक्तं प्रगृह्य भगवान् व्यवसायो जगाम तम्।

bhīṣma uvāca. śuklānāṃ tu sahasreṇa vājināṃ ratham uttamam. yuktaṃ pragṛhya bhagavān vyavasāyo jagāma tam.

मृत्युर् आत्मा च लोकाश् च जिता भूतानि पञ्च च। बुद्धिः कालो मनो व्योम कामक्रोधौ तथैव च।

mṛtyur ātmā ca lokāś ca jitā bhūtāni pañca ca. buddhiḥ kālo mano vyoma kāmakrodhau tathaiva ca.

तस्माद् गृहाश्रमस्थस्य नान्यद् दैवतम् अस्ति वै। ऋते ऽतिथिं नरव्याघ्र मनसैतद् विचारय।

tasmād gṛhāśramasthasya nānyad daivatam asti vai. ṛte 'tithiṃ naravyāghra manasaitad vicāraya.

अतिथिः पूजितो यस्य ध्यायते मनसा शुभम्। न तत् क्रतुशतेनापि तुल्यम् आहुर् मनीषिणः।

atithiḥ pūjito yasya dhyāyate manasā śubham. na tat kratuśatenāpi tulyam āhur manīṣiṇaḥ.

पात्रं त्व् अतिथिम् आसाद्य शीलाढ्यं यो न पूजयेत्। स दत्त्वा सुकृतं तस्य क्षपयेत ह्य् अनर्चितः।

pātraṃ tv atithim āsādya śīlāḍhyaṃ yo na pūjayet. sa dattvā sukṛtaṃ tasya kṣapayeta hy anarcitaḥ.

एतत् ते कथितं पुत्र मयाख्यानम् अनुत्तमम्। यथा हि विजितो मृत्युर् गृहस्थेन पुराभवत्।

etat te kathitaṃ putra mayākhyānam anuttamam. yathā hi vijito mṛtyur gṛhasthena purābhavat.

धन्यं यशस्यम् आयुष्यम् इदम् आख्यानम् उत्तमम्। बुभूषताभिमन्तव्यं सर्वदुश्चरितापहम्।

dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyam idam ākhyānam uttamam. bubhūṣatābhimantavyaṃ sarvaduścaritāpaham.

य इदं कथयेद् विद्वान् अहन्य् अहनि भारत। सुदर्शनस्य चरितं पुण्यांल् लोकान् अवाप्नुयात्।

ya idaṃ kathayed vidvān ahany ahani bhārata. sudarśanasya caritaṃ puṇyāṃl lokān avāpnuyāt.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...