महाभारत 13.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←अनुशासन पर्व→

अध्याय 1→

[mh-13-1] • 77 श्लोकाः

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयम् उदीरयेत्। यः श्वेतत्वम् उपागतः कृतयुगे त्रेतायुगे रक्ततां। युग्मे यः कपिलः कलौ स भगवान् कृष्णत्वम् अभ्यागतः। यं वेदान्तविदो वदन्ति मुनयो यो योगिभिर् गीयते। स ब्रह्मा यदि वा हरो यदि हरिः पायाज् जगद् दुर्गतेः। कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं स्वयम्। को ऽन्यो हि पुण्डरीकाक्षान् महाभारतकृद् भवेत्। लक्ष्मीमठनिवासो ऽहं गोपालाख्यो द्विजोत्तमः। श्रीकृष्णं तु नमस्कृत्य लिख्यामि मुक्तिकाम्यया। शिबिराद् धास्तिनपुरं प्राप्य भारत संजयः। प्रविवेश महाप्राज्ञो धृतराष्ट्रनिवेशनम्। शोकेनापहतः सूतो विह्वलन् भृशदुःखितः। चिन्तयन् वैशसं घोरं सूतपुत्रस्य पाण्डवैः। वैशंपायनः। शरतल्पे महात्मानं शयानम् अपराजितम्। युधिष्ठिर उपागम्य प्रणिपत्येदम् अब्रवीत्।

nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet. yaḥ śvetatvam upāgataḥ kṛtayuge tretāyuge raktatāṃ. yugme yaḥ kapilaḥ kalau sa bhagavān kṛṣṇatvam abhyāgataḥ. yaṃ vedāntavido vadanti munayo yo yogibhir gīyate. sa brahmā yadi vā haro yadi hariḥ pāyāj jagad durgateḥ. kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ svayam. ko 'nyo hi puṇḍarīkākṣān mahābhāratakṛd bhavet. lakṣmīmaṭhanivāso 'haṃ gopālākhyo dvijottamaḥ. śrīkṛṣṇaṃ tu namaskṛtya likhyāmi muktikāmyayā. śibirād dhāstinapuraṃ prāpya bhārata saṃjayaḥ. praviveśa mahāprājño dhṛtarāṣṭraniveśanam. śokenāpahataḥ sūto vihvalan bhṛśaduḥkhitaḥ. cintayan vaiśasaṃ ghoraṃ sūtaputrasya pāṇḍavaiḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. śaratalpe mahātmānaṃ śayānam aparājitam. yudhiṣṭhira upāgamya praṇipatyedam abravīt.

युधिष्ठिर उवाच। शमो बहुविधाकारः सूक्ष्म उक्तः पितामह। न च मे हृदये शान्तिर् अस्ति कृत्वेदम् ईदृशम्।

yudhiṣṭhira uvāca. śamo bahuvidhākāraḥ sūkṣma uktaḥ pitāmaha. na ca me hṛdaye śāntir asti kṛtvedam īdṛśam.

अस्मिन्न् अर्थे बहुविधा शान्तिर् उक्ता त्वयानघ। स्वकृते का नु शान्तिः स्याच् छमाद् बहुविधाद् अपि।

asminn arthe bahuvidhā śāntir uktā tvayānagha. svakṛte kā nu śāntiḥ syāc chamād bahuvidhād api.

शराचितशरीरं हि तीव्रव्रणम् उदीक्ष्य च। शमं नोपलभे वीर दुष्कृतान्य् एव चिन्तयन्।

śarācitaśarīraṃ hi tīvravraṇam udīkṣya ca. śamaṃ nopalabhe vīra duṣkṛtāny eva cintayan.

रुधिरेणावसिक्ताङ्गं प्रस्रवन्तं यथाचलम्। त्वां दृष्ट्वा पुरुषव्याघ्र सीदे वर्षास्व् इवाम्बुजम्।

rudhireṇāvasiktāṅgaṃ prasravantaṃ yathācalam. tvāṃ dṛṣṭvā puruṣavyāghra sīde varṣāsv ivāmbujam.

अतः कष्टतरं किं नु मत्कृते यत् पितामहः। इमाम् अवस्थां गमितः प्रत्यमित्रै रणाजिरे। तथैवान्ये नृपतयः सहपुत्राः सबान्धवाः। मत्कृते निधनं प्राप्ताः किं नु कष्टतरं ततः।

ataḥ kaṣṭataraṃ kiṃ nu matkṛte yat pitāmahaḥ. imām avasthāṃ gamitaḥ pratyamitrai raṇājire. tathaivānye nṛpatayaḥ sahaputrāḥ sabāndhavāḥ. matkṛte nidhanaṃ prāptāḥ kiṃ nu kaṣṭataraṃ tataḥ.

वयं हि धार्तराष्ट्राश् च कालमन्युवशानुगाः। कृत्वेदं निन्दितं कर्म प्राप्स्यामः कां गतिं नृप। इदं तु धार्तराष्ट्रस्य श्रेयो मन्ये जनाधिप। इमाम् अवस्थां संप्राप्तं यद् असौ त्वां न पश्यति।

vayaṃ hi dhārtarāṣṭrāś ca kālamanyuvaśānugāḥ. kṛtvedaṃ ninditaṃ karma prāpsyāmaḥ kāṃ gatiṃ nṛpa. idaṃ tu dhārtarāṣṭrasya śreyo manye janādhipa. imām avasthāṃ saṃprāptaṃ yad asau tvāṃ na paśyati.

अहं तव ह्य् अन्तकरः सुहृद्वधकरस् तथा। न शान्तिम् अधिगच्छामि पश्यंस् त्वां दुःखितं क्षितौ। दुर्योधनो हि समरे सहसैन्यः सहानुजः। निहतः क्षत्रधर्मे ऽस्मिन् दुरात्मा कुलपांसनः। न स पश्यति दुष्टात्मा त्वाम् अद्य पतितं क्षितौ। अतः श्रेयो मृतं मन्ये नेह जीवितम् आत्मनः। अहं हि समरे वीर गमितः शत्रुभिः क्षयम्। अभविष्यं यदि पुरा सह भ्रातृभिर् अच्युत। न त्वाम् एवं सुदुःखार्तम् अद्राक्षं सायकार्दितम्। नूनं हि पापकर्माणो धात्रा सृष्टाः स्म हे नृप। अन्यस्मिन्न् अपि लोके हि यथा मुच्येम किल्बिषात्। तथा प्रशाधि मां राजन् मम चेद् इच्छसि प्रियम्।

ahaṃ tava hy antakaraḥ suhṛdvadhakaras tathā. na śāntim adhigacchāmi paśyaṃs tvāṃ duḥkhitaṃ kṣitau. duryodhano hi samare sahasainyaḥ sahānujaḥ. nihataḥ kṣatradharme 'smin durātmā kulapāṃsanaḥ. na sa paśyati duṣṭātmā tvām adya patitaṃ kṣitau. ataḥ śreyo mṛtaṃ manye neha jīvitam ātmanaḥ. ahaṃ hi samare vīra gamitaḥ śatrubhiḥ kṣayam. abhaviṣyaṃ yadi purā saha bhrātṛbhir acyuta. na tvām evaṃ suduḥkhārtam adrākṣaṃ sāyakārditam. nūnaṃ hi pāpakarmāṇo dhātrā sṛṣṭāḥ sma he nṛpa. anyasminn api loke hi yathā mucyema kilbiṣāt. tathā praśādhi māṃ rājan mama ced icchasi priyam.

भीष्म उवाच। परतन्त्रं कथं हेतुम् आत्मानम् अनुपश्यसि। कर्मण्य् अस्मिन् महाभाग सूक्ष्मं ह्य् एतद् अतीन्द्रियम्।

bhīṣma uvāca. paratantraṃ kathaṃ hetum ātmānam anupaśyasi. karmaṇy asmin mahābhāga sūkṣmaṃ hy etad atīndriyam.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। संवादं मृत्युगौतम्योः काललुब्धकपन्नगैः।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. saṃvādaṃ mṛtyugautamyoḥ kālalubdhakapannagaiḥ.

गौतमी नाम कौन्तेय स्थविरा शमसंयुता। सर्पेण दष्टं स्वं पुत्रम् अपश्यद् गतचेतनम्।

gautamī nāma kaunteya sthavirā śamasaṃyutā. sarpeṇa daṣṭaṃ svaṃ putram apaśyad gatacetanam.

अथ तं स्नायुपाशेन बद्ध्वा सर्पम् अमर्षितः। लुब्धको ऽर्जुनको नाम गौतम्याः समुपानयत्।

atha taṃ snāyupāśena baddhvā sarpam amarṣitaḥ. lubdhako 'rjunako nāma gautamyāḥ samupānayat.

तां चाब्रवीद् अयं ते स पुत्रहा पन्नगाधमः। ब्रूहि क्षिप्रं महाभागे वध्यतां केन हेतुना।

tāṃ cābravīd ayaṃ te sa putrahā pannagādhamaḥ. brūhi kṣipraṃ mahābhāge vadhyatāṃ kena hetunā.

अग्नौ प्रक्षिप्यताम् एष च्छिद्यतां खण्डशो ऽपि वा। न ह्य् अयं बालहा पापश् चिरं जीवितुम् अर्हति।

agnau prakṣipyatām eṣa cchidyatāṃ khaṇḍaśo 'pi vā. na hy ayaṃ bālahā pāpaś ciraṃ jīvitum arhati.

गौतम्य् उवाच। विसृजैनम् अबुद्धिस् त्वं न वध्यो ऽर्जुनक त्वया। को ह्य् आत्मानं गुरुं कुर्यात् प्राप्तव्ये सति चिन्तयन्।

gautamy uvāca. visṛjainam abuddhis tvaṃ na vadhyo 'rjunaka tvayā. ko hy ātmānaṃ guruṃ kuryāt prāptavye sati cintayan.

प्लवन्ते धर्मलघवो लोके ऽम्भसि यथा प्लवाः। मज्जन्ति पापगुरवः शस्त्रं स्कन्नम् इवोदके। यदि वास्मिंस् तु निहते पन्नगे ऽर्जुनक त्वया। जीवेद् अयं बालको मे तन् न मे ऽर्जुनक प्रियम्।

plavante dharmalaghavo loke 'mbhasi yathā plavāḥ. majjanti pāpaguravaḥ śastraṃ skannam ivodake. yadi vāsmiṃs tu nihate pannage 'rjunaka tvayā. jīved ayaṃ bālako me tan na me 'rjunaka priyam.

न चामृत्युर् भविता वै हते ऽस्मिन्; को वात्ययः स्याद् अहते ऽस्मिञ् जनस्य। हत्वा चैनं नामृतः स्याद् अयं मे। जीवत्य् अस्मिन् को ऽत्ययः स्याद् अयं ते। नास्यामृतत्वं भविता वै हते ऽस्मिञ्। जीवत्य् अस्मिन् को व्यसुः स्याद् अनन्ते। अस्योत्सर्गे प्राणयुक्तस्य जन्तोर्; मृत्योर् लोकं को नु गच्छेद् अनन्तम्।

na cāmṛtyur bhavitā vai hate 'smin; ko vātyayaḥ syād ahate 'smiñ janasya. hatvā cainaṃ nāmṛtaḥ syād ayaṃ me. jīvaty asmin ko 'tyayaḥ syād ayaṃ te. nāsyāmṛtatvaṃ bhavitā vai hate 'smiñ. jīvaty asmin ko vyasuḥ syād anante. asyotsarge prāṇayuktasya jantor; mṛtyor lokaṃ ko nu gacched anantam.

लुब्धक उवाच। जानाम्य् एवं नेह गुणागुणज्ञाः; सर्वे नियुक्ता गुरवो वै भवन्ति। स्वस्थस्यैते तूपदेशा भवन्ति; तस्मात् क्षुद्रं सर्पम् एनं हनिष्ये।

lubdhaka uvāca. jānāmy evaṃ neha guṇāguṇajñāḥ; sarve niyuktā guravo vai bhavanti. svasthasyaite tūpadeśā bhavanti; tasmāt kṣudraṃ sarpam enaṃ haniṣye.

समीप्सन्तः कालयोगं त्यजन्ति; सद्यः शुचं त्व् अर्थविदस् त्यजन्ति। श्रेयः क्षयः शोचतां नित्यशो हि; तस्मात् त्याज्यं जहि शोकं हते ऽस्मिन्।

samīpsantaḥ kālayogaṃ tyajanti; sadyaḥ śucaṃ tv arthavidas tyajanti. śreyaḥ kṣayaḥ śocatāṃ nityaśo hi; tasmāt tyājyaṃ jahi śokaṃ hate 'smin.

गौतम्य् उवाच। न चैवार्तिर् विद्यते ऽस्मद्विधानां; धर्मारामः सततं सज्जनो हि। नित्यायस्तो बालजनो न चास्ति; धर्मो ह्य् एष प्रभवाम्य् अस्य नाहम्।

gautamy uvāca. na caivārtir vidyate 'smadvidhānāṃ; dharmārāmaḥ satataṃ sajjano hi. nityāyasto bālajano na cāsti; dharmo hy eṣa prabhavāmy asya nāham.

न ब्राह्मणानां कोपो ऽस्ति कुतः कोपाच् च यातना। मार्दवात् क्षम्यतां साधो मुच्यताम् एष पन्नगः।

na brāhmaṇānāṃ kopo 'sti kutaḥ kopāc ca yātanā. mārdavāt kṣamyatāṃ sādho mucyatām eṣa pannagaḥ.

लुब्धक उवाच। हत्वा लाभः श्रेय एवाव्ययं स्यात्; सद्यो लाभो बलवद्भिः प्रशस्तः। कालाल् लाभो यस् तु सद्यो भवेत; हते श्रेयः कुत्सिते त्वीदृशे स्यात्।

lubdhaka uvāca. hatvā lābhaḥ śreya evāvyayaṃ syāt; sadyo lābho balavadbhiḥ praśastaḥ. kālāl lābho yas tu sadyo bhaveta; hate śreyaḥ kutsite tvīdṛśe syāt.

गौतम्य् उवाच। कार्थप्राप्तिर् गृह्य शत्रुं निहत्य; का वा शान्तिः प्राप्य शत्रुं नमुक्त्वा। कस्मात् सौम्य भुजगे न क्षमेयं; मोक्षं वा किं कारणं नास्य कुर्याम्।

gautamy uvāca. kārthaprāptir gṛhya śatruṃ nihatya; kā vā śāntiḥ prāpya śatruṃ namuktvā. kasmāt saumya bhujage na kṣameyaṃ; mokṣaṃ vā kiṃ kāraṇaṃ nāsya kuryām.

लुब्धक उवाच। अस्माद् एकस्माद् बहवो रक्षितव्या; नैको बहुभ्यो गौतमि रक्षितव्यः। कृतागसं धर्मविदस् त्यजन्ति; सरीसृपं पापम् इमं जहि त्वम्।

lubdhaka uvāca. asmād ekasmād bahavo rakṣitavyā; naiko bahubhyo gautami rakṣitavyaḥ. kṛtāgasaṃ dharmavidas tyajanti; sarīsṛpaṃ pāpam imaṃ jahi tvam.

गौतम्य् उवाच। नास्मिन् हते पन्नगे पुत्रको मे; संप्राप्स्यते लुब्धक जीवितं वै। गुणं चान्यं नास्य वधे प्रपश्ये; तस्मात् सर्पं लुब्धक मुञ्च जीवम्।

gautamy uvāca. nāsmin hate pannage putrako me; saṃprāpsyate lubdhaka jīvitaṃ vai. guṇaṃ cānyaṃ nāsya vadhe prapaśye; tasmāt sarpaṃ lubdhaka muñca jīvam.

लुब्धक उवाच। वृत्रं हत्वा देवराट् श्रेष्ठभाग् वै; यज्ञं हत्वा भागम् अवाप चैव। शूली देवो देववृत्तं कुरु त्वं; क्षिप्रं सर्पं जहि मा भूद् विशङ्का।

lubdhaka uvāca. vṛtraṃ hatvā devarāṭ śreṣṭhabhāg vai; yajñaṃ hatvā bhāgam avāpa caiva. śūlī devo devavṛttaṃ kuru tvaṃ; kṣipraṃ sarpaṃ jahi mā bhūd viśaṅkā.

भीष्म उवाच। असकृत् प्रोच्यमानापि गौतमी भुजगं प्रति। लुब्धकेन महाभागा पापे नैवाकरोन् मतिम्।

bhīṣma uvāca. asakṛt procyamānāpi gautamī bhujagaṃ prati. lubdhakena mahābhāgā pāpe naivākaron matim.

ईषद् उच्छ्वसमानस् तु कृच्छ्रात् संस्तभ्य पन्नगः। उत्ससर्ज गिरं मन्दां मानुषीं पाशपीडितः।

īṣad ucchvasamānas tu kṛcchrāt saṃstabhya pannagaḥ. utsasarja giraṃ mandāṃ mānuṣīṃ pāśapīḍitaḥ.

को न्व् अर्जुनक दोषो ऽत्र विद्यते मम बालिश। अस्वतन्त्रं हि मां मृत्युर् विवशं यद् अचूचुदत्।

ko nv arjunaka doṣo 'tra vidyate mama bāliśa. asvatantraṃ hi māṃ mṛtyur vivaśaṃ yad acūcudat.

तस्यायं वचनाद् दष्टो न कोपेन न काम्यया। तस्य तत् किल्बिषं लुब्ध विद्यते यदि किल्बिषम्।

tasyāyaṃ vacanād daṣṭo na kopena na kāmyayā. tasya tat kilbiṣaṃ lubdha vidyate yadi kilbiṣam.

लुब्धक उवाच। यद्य् अन्यवशगेनेदं कृतं ते पन्नगाशुभम्। कारणं वै त्वम् अप्य् अत्र तस्मात् त्वम् अपि किल्बिषी।

lubdhaka uvāca. yady anyavaśagenedaṃ kṛtaṃ te pannagāśubham. kāraṇaṃ vai tvam apy atra tasmāt tvam api kilbiṣī.

मृत्पात्रस्य क्रियायां हि दण्डचक्रादयो यथा। कारणत्वे प्रकल्प्यन्ते तथा त्वम् अपि पन्नग।

mṛtpātrasya kriyāyāṃ hi daṇḍacakrādayo yathā. kāraṇatve prakalpyante tathā tvam api pannaga.

किल्बिषी चापि मे वध्यः किल्बिषी चासि पन्नग। आत्मानं कारणं ह्य् अत्र त्वम् आख्यासि भुजंगम।

kilbiṣī cāpi me vadhyaḥ kilbiṣī cāsi pannaga. ātmānaṃ kāraṇaṃ hy atra tvam ākhyāsi bhujaṃgama.

सर्प उवाच। सर्व एते ह्य् अस्ववशा दण्डचक्रादयो यथा। तथाहम् अपि तस्मान् मे नैष हेतुर् मतस् तव।

sarpa uvāca. sarva ete hy asvavaśā daṇḍacakrādayo yathā. tathāham api tasmān me naiṣa hetur matas tava.

अथ वा मतम् एतत् ते ते ऽप्य् अन्योन्यप्रयोजकाः। कार्यकारणसंदेहो भवत्य् अन्योन्यचोदनात्।

atha vā matam etat te te 'py anyonyaprayojakāḥ. kāryakāraṇasaṃdeho bhavaty anyonyacodanāt.

एवं सति न दोषो मे नास्मि वध्यो न किल्बिषी। किल्बिषं समवाये स्यान् मन्यसे यदि किल्बिषम्। किल्बिषं मन्यसे हि त्वं वध्यम् एवं प्रभाषसे।

evaṃ sati na doṣo me nāsmi vadhyo na kilbiṣī. kilbiṣaṃ samavāye syān manyase yadi kilbiṣam. kilbiṣaṃ manyase hi tvaṃ vadhyam evaṃ prabhāṣase.

लुब्धक उवाच। कारणं यदि न स्याद् वै न कर्ता स्यास् त्वम् अप्य् उत। विनाशे कारणं त्वं च तस्माद् वध्यो ऽसि मे मतः।

lubdhaka uvāca. kāraṇaṃ yadi na syād vai na kartā syās tvam apy uta. vināśe kāraṇaṃ tvaṃ ca tasmād vadhyo 'si me mataḥ.

असत्य् अपि कृते कार्ये नेह पन्नग लिप्यते। तस्मान् नात्रैव हेतुः स्याद् वध्यः किं बहु भाषसे।

asaty api kṛte kārye neha pannaga lipyate. tasmān nātraiva hetuḥ syād vadhyaḥ kiṃ bahu bhāṣase.

सर्प उवाच। कार्याभावे क्रिया न स्यात् सत्य् असत्य् अपि कारणे। तस्मात् त्वम् अस्मिन् हेतौ मे वाच्यो हेतुर् विशेषतः।

sarpa uvāca. kāryābhāve kriyā na syāt saty asaty api kāraṇe. tasmāt tvam asmin hetau me vācyo hetur viśeṣataḥ.

यद्य् अहं कारणत्वेन मतो लुब्धक तत्त्वतः। अन्यः प्रयोगे स्याद् अत्र किल्बिषी जन्तुनाशने।

yady ahaṃ kāraṇatvena mato lubdhaka tattvataḥ. anyaḥ prayoge syād atra kilbiṣī jantunāśane.

लुब्धक उवाच। वध्यस् त्वं मम दुर्बुद्धे बालघाती नृशंसकृत्। भाषसे किं बहु पुनर् वध्यः सन् पन्नगाधम।

lubdhaka uvāca. vadhyas tvaṃ mama durbuddhe bālaghātī nṛśaṃsakṛt. bhāṣase kiṃ bahu punar vadhyaḥ san pannagādhama.

सर्प उवाच। यथा हवींषि जुह्वाना मखे वै लुब्धकर्त्विजः। न फलं प्राप्नुवन्त्य् अत्र परलोके तथा ह्य् अहम्।

sarpa uvāca. yathā havīṃṣi juhvānā makhe vai lubdhakartvijaḥ. na phalaṃ prāpnuvanty atra paraloke tathā hy aham.

भीष्म उवाच। तथा ब्रुवति तस्मिंस् तु पन्नगे मृत्युचोदिते। आजगाम ततो मृत्युः पन्नगं चाब्रवीद् इदम्।

bhīṣma uvāca. tathā bruvati tasmiṃs tu pannage mṛtyucodite. ājagāma tato mṛtyuḥ pannagaṃ cābravīd idam.

कालेनाहं प्रणुदितः पन्नग त्वाम् अचूचुदम्। विनाशहेतुर् नास्य त्वम् अहं वा प्राणिनः शिशोः।

kālenāhaṃ praṇuditaḥ pannaga tvām acūcudam. vināśahetur nāsya tvam ahaṃ vā prāṇinaḥ śiśoḥ.

यथा वायुर् जलधरान् विकर्षति ततस् ततः। तद्वज् जलदवत् सर्प कालस्याहं वशानुगः। तद्विधस् तद्वशे चाहं कालस्य वशगश् चिरम्।

yathā vāyur jaladharān vikarṣati tatas tataḥ. tadvaj jaladavat sarpa kālasyāhaṃ vaśānugaḥ. tadvidhas tadvaśe cāhaṃ kālasya vaśagaś ciram.

सात्त्विका राजसाश् चैव तामसा ये च के चन। भावाः कालात्मकाः सर्वे प्रवर्तन्ते हि जन्तुषु।

sāttvikā rājasāś caiva tāmasā ye ca ke cana. bhāvāḥ kālātmakāḥ sarve pravartante hi jantuṣu.

जङ्गमाः स्थावराश् चैव दिवि वा यदि वा भुवि। सर्वे कालात्मकाः सर्प कालात्मकम् इदं जगत्।

jaṅgamāḥ sthāvarāś caiva divi vā yadi vā bhuvi. sarve kālātmakāḥ sarpa kālātmakam idaṃ jagat.

प्रवृत्तयश् च या लोके तथैव च निवृत्तयः। तासां विकृतयो याश् च सर्वं कालात्मकं स्मृतम्।

pravṛttayaś ca yā loke tathaiva ca nivṛttayaḥ. tāsāṃ vikṛtayo yāś ca sarvaṃ kālātmakaṃ smṛtam.

आदित्यश् चन्द्रमा विष्णुर् आपो वायुः शतक्रतुः। अग्निः खं पृथिवी मित्र ओषध्यो वसवस् तथा।

ādityaś candramā viṣṇur āpo vāyuḥ śatakratuḥ. agniḥ khaṃ pṛthivī mitra oṣadhyo vasavas tathā.

सरितः सागराश् चैव भावाभावौ च पन्नग। सर्वे कालेन सृज्यन्ते ह्रियन्ते च तथा पुनः।

saritaḥ sāgarāś caiva bhāvābhāvau ca pannaga. sarve kālena sṛjyante hriyante ca tathā punaḥ.

एवं ज्ञात्वा कथं मां त्वं सदोषं सर्प मन्यसे। अथ चैवंगते दोषो मयि त्वम् अपि दोषवान्।

evaṃ jñātvā kathaṃ māṃ tvaṃ sadoṣaṃ sarpa manyase. atha caivaṃgate doṣo mayi tvam api doṣavān.

सर्प उवाच। निर्दोषं दोषवन्तं वा न त्वा मृत्यो ब्रवीम्य् अहम्। त्वयाहं चोदित इति ब्रवीम्य् एतावद् एव तु।

sarpa uvāca. nirdoṣaṃ doṣavantaṃ vā na tvā mṛtyo bravīmy aham. tvayāhaṃ codita iti bravīmy etāvad eva tu.

यदि काले तु दोषो ऽस्ति यदि तत्रापि नेष्यते। दोषो नैव परीक्ष्यो मे न ह्य् अत्राधिकृता वयम्।

yadi kāle tu doṣo 'sti yadi tatrāpi neṣyate. doṣo naiva parīkṣyo me na hy atrādhikṛtā vayam.

निर्मोक्षस् त्व् अस्य दोषस्य मया कार्यो यथा तथा। मृत्यो विदोषः स्याम् एव यथा तन् मे प्रयोजनम्।

nirmokṣas tv asya doṣasya mayā kāryo yathā tathā. mṛtyo vidoṣaḥ syām eva yathā tan me prayojanam.

भीष्म उवाच। सर्पो ऽथार्जुनकं प्राह श्रुतं ते मृत्युभाषितम्। नानागसं मां पाशेन संतापयितुम् अर्हसि।

bhīṣma uvāca. sarpo 'thārjunakaṃ prāha śrutaṃ te mṛtyubhāṣitam. nānāgasaṃ māṃ pāśena saṃtāpayitum arhasi.

लुब्धक उवाच। मृत्योः श्रुतं मे वचनं तव चैव भुजंगम। नैव तावद् विदोषत्वं भवति त्वयि पन्नग।

lubdhaka uvāca. mṛtyoḥ śrutaṃ me vacanaṃ tava caiva bhujaṃgama. naiva tāvad vidoṣatvaṃ bhavati tvayi pannaga.

मृत्युस् त्वं चैव हेतुर् हि जन्तोर् अस्य विनाशने। उभयं कारणं मन्ये न कारणम् अकारणम्।

mṛtyus tvaṃ caiva hetur hi jantor asya vināśane. ubhayaṃ kāraṇaṃ manye na kāraṇam akāraṇam.

धिङ् मृत्युं च दुरात्मानं क्रूरं दुःखकरं सताम्। त्वां चैवाहं वधिष्यामि पापं पापस्य कारणम्।

dhiṅ mṛtyuṃ ca durātmānaṃ krūraṃ duḥkhakaraṃ satām. tvāṃ caivāhaṃ vadhiṣyāmi pāpaṃ pāpasya kāraṇam.

मृत्युर् उवाच। विवशौ कालवशगाव् आवां तद् दिष्टकारिणौ। नावां दोषेण गन्तव्यौ यदि सम्यक् प्रपश्यसि।

mṛtyur uvāca. vivaśau kālavaśagāv āvāṃ tad diṣṭakāriṇau. nāvāṃ doṣeṇa gantavyau yadi samyak prapaśyasi.

लुब्धक उवाच। युवाम् उभौ कालवशौ यदि वै मृत्युपन्नगौ। हर्षक्रोधौ कथं स्याताम् एतद् इच्छामि वेदितुम्।

lubdhaka uvāca. yuvām ubhau kālavaśau yadi vai mṛtyupannagau. harṣakrodhau kathaṃ syātām etad icchāmi veditum.

मृत्युर् उवाच। याः काश् चिद् इह चेष्टाः स्युः सर्वाः कालप्रचोदिताः। पूर्वम् एवैतद् उक्तं हि मया लुब्धक कालतः।

mṛtyur uvāca. yāḥ kāś cid iha ceṣṭāḥ syuḥ sarvāḥ kālapracoditāḥ. pūrvam evaitad uktaṃ hi mayā lubdhaka kālataḥ.

तस्माद् उभौ कालवशाव् आवां तद् दिष्टकारिणौ। नावां दोषेण गन्तव्यौ त्वया लुब्धक कर्हि चित्।

tasmād ubhau kālavaśāv āvāṃ tad diṣṭakāriṇau. nāvāṃ doṣeṇa gantavyau tvayā lubdhaka karhi cit.

भीष्म उवाच। अथोपगम्य कालस् तु तस्मिन् धर्मार्थसंशये। अब्रवीत् पन्नगं मृत्युं लुब्धम् अर्जुनकं च तम्।

bhīṣma uvāca. athopagamya kālas tu tasmin dharmārthasaṃśaye. abravīt pannagaṃ mṛtyuṃ lubdham arjunakaṃ ca tam.

काल उवाच। नैवाहं नाप्य् अयं मृत्युर् नायं लुब्धक पन्नगः। किल्बिषी जन्तुमरणे न वयं हि प्रयोजकाः।

kāla uvāca. naivāhaṃ nāpy ayaṃ mṛtyur nāyaṃ lubdhaka pannagaḥ. kilbiṣī jantumaraṇe na vayaṃ hi prayojakāḥ.

अकरोद् यद् अयं कर्म तन् नो ऽर्जुनक चोदकम्। प्रणाशहेतुर् नान्यो ऽस्य वध्यते ऽयं स्वकर्मणा।

akarod yad ayaṃ karma tan no 'rjunaka codakam. praṇāśahetur nānyo 'sya vadhyate 'yaṃ svakarmaṇā.

यद् अनेन कृतं कर्म तेनायं निधनं गतः। विनाशहेतुः कर्मास्य सर्वे कर्मवशा वयम्।

yad anena kṛtaṃ karma tenāyaṃ nidhanaṃ gataḥ. vināśahetuḥ karmāsya sarve karmavaśā vayam.

कर्मदायादवांल् लोकः कर्मसंबन्धलक्षणः। कर्माणि चोदयन्तीह यथान्योन्यं तथा वयम्।

karmadāyādavāṃl lokaḥ karmasaṃbandhalakṣaṇaḥ. karmāṇi codayantīha yathānyonyaṃ tathā vayam.

यथा मृत्पिण्डतः कर्ता कुरुते यद् यद् इच्छति। एवम् आत्मकृतं कर्म मानवः प्रतिपद्यते।

yathā mṛtpiṇḍataḥ kartā kurute yad yad icchati. evam ātmakṛtaṃ karma mānavaḥ pratipadyate.

यथा छायातपौ नित्यं सुसंबद्धौ निरन्तरम्। तथा कर्म च कर्ता च संबद्धाव् आत्मकर्मभिः।

yathā chāyātapau nityaṃ susaṃbaddhau nirantaram. tathā karma ca kartā ca saṃbaddhāv ātmakarmabhiḥ.

एवं नाहं न वै मृत्युर् न सर्पो न तथा भवान्। न चेयं ब्राह्मणी वृद्धा शिशुर् एवात्र कारणम्।

evaṃ nāhaṃ na vai mṛtyur na sarpo na tathā bhavān. na ceyaṃ brāhmaṇī vṛddhā śiśur evātra kāraṇam.

तस्मिंस् तथा ब्रुवाणे तु ब्राह्मणी गौतमी नृप। स्वकर्मप्रत्ययांल् लोकान् मत्वार्जुनकम् अब्रवीत्।

tasmiṃs tathā bruvāṇe tu brāhmaṇī gautamī nṛpa. svakarmapratyayāṃl lokān matvārjunakam abravīt.

नैव कालो न भुजगो न मृत्युर् इह कारणम्। स्वकर्मभिर् अयं बालः कालेन निधनं गतः।

naiva kālo na bhujago na mṛtyur iha kāraṇam. svakarmabhir ayaṃ bālaḥ kālena nidhanaṃ gataḥ.

मया च तत् कृतं कर्म येनायं मे मृतः सुतः। यातु कालस् तथा मृत्युर् मुञ्चार्जुनक पन्नगम्।

mayā ca tat kṛtaṃ karma yenāyaṃ me mṛtaḥ sutaḥ. yātu kālas tathā mṛtyur muñcārjunaka pannagam.

भीष्म उवाच। ततो यथागतं जग्मुर् मृत्युः कालो ऽथ पन्नगः। अभूद् विरोषो ऽर्जुनको विशोका चैव गौतमी।

bhīṣma uvāca. tato yathāgataṃ jagmur mṛtyuḥ kālo 'tha pannagaḥ. abhūd viroṣo 'rjunako viśokā caiva gautamī.

एतच् छ्रुत्वा शमं गच्छ मा भूश् चिन्तापरो नृप। स्वकर्मप्रत्ययांल् लोकांस् त्रीन् विद्धि मनुजर्षभ।

etac chrutvā śamaṃ gaccha mā bhūś cintāparo nṛpa. svakarmapratyayāṃl lokāṃs trīn viddhi manujarṣabha.

न तु त्वया कृतं पार्थ नापि दुर्योधनेन वै। कालेन तत् कृतं विद्धि विहता येन पार्थिवाः।

na tu tvayā kṛtaṃ pārtha nāpi duryodhanena vai. kālena tat kṛtaṃ viddhi vihatā yena pārthivāḥ.

वैशंपायन उवाच। इत्य् एतद् वचनं श्रुत्वा बभूव विगतज्वरः। युधिष्ठिरो महातेजाः पप्रच्छेदं च धर्मवित्।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity etad vacanaṃ śrutvā babhūva vigatajvaraḥ. yudhiṣṭhiro mahātejāḥ papracchedaṃ ca dharmavit.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents