महाभारत 12.84 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 84→

[mh-12-84] • 54 श्लोकाः

भीष्म उवाच। ह्रीनिषेधाः सदा सन्तः सत्यार्जवसमन्विताः। शक्ताः कथयितुं सम्यक् ते तव स्युः सभासदः। युधिष्ठिर उवाच। सभासदः सहायाश् च सुहृदश् च विशां पते। परिच्छदास् तथामात्याः कीदृशाः स्युः पितामह।

bhīṣma uvāca. hrīniṣedhāḥ sadā santaḥ satyārjavasamanvitāḥ. śaktāḥ kathayituṃ samyak te tava syuḥ sabhāsadaḥ. yudhiṣṭhira uvāca. sabhāsadaḥ sahāyāś ca suhṛdaś ca viśāṃ pate. paricchadās tathāmātyāḥ kīdṛśāḥ syuḥ pitāmaha.

अत्याढ्यांश् चातिशूरांश् च ब्राह्मणांश् च बहुश्रुतान्। सुसंतुष्टांश् च कौन्तेय महोत्साहांश् च कर्मसु।

atyāḍhyāṃś cātiśūrāṃś ca brāhmaṇāṃś ca bahuśrutān. susaṃtuṣṭāṃś ca kaunteya mahotsāhāṃś ca karmasu.

एतान् सहायांल् लिप्सेथाः सर्वास्व् आपत्सु भारत। कुलीनः पूजितो नित्यं न हि शक्तिं निगूहति।

etān sahāyāṃl lipsethāḥ sarvāsv āpatsu bhārata. kulīnaḥ pūjito nityaṃ na hi śaktiṃ nigūhati.

प्रसन्नं ह्य् अप्रसन्नं वा पीडितं हृतम् एव वा। आवर्तयति भूयिष्ठं तद् एको ह्य् अनुपालितः।

prasannaṃ hy aprasannaṃ vā pīḍitaṃ hṛtam eva vā. āvartayati bhūyiṣṭhaṃ tad eko hy anupālitaḥ.

कुलीना देशजाः प्राज्ञा रूपवन्तो बहुश्रुताः। प्रगल्भाश् चानुरक्ताश् च ते तव स्युः परिच्छदाः।

kulīnā deśajāḥ prājñā rūpavanto bahuśrutāḥ. pragalbhāś cānuraktāś ca te tava syuḥ paricchadāḥ.

दौष्कुलेयाश् च लुब्धाश् च नृशंसा निरपत्रपाः। ते त्वां तात निषेवेयुर् यावद् आर्द्रकपाणयः।

dauṣkuleyāś ca lubdhāś ca nṛśaṃsā nirapatrapāḥ. te tvāṃ tāta niṣeveyur yāvad ārdrakapāṇayaḥ.

अर्थमानार्घ्यसत्कारैर् भोगैर् उच्चावचैः प्रियान्। यान् अर्थभाजो मन्येथास् ते ते स्युः सुखभागिनः।

arthamānārghyasatkārair bhogair uccāvacaiḥ priyān. yān arthabhājo manyethās te te syuḥ sukhabhāginaḥ.

अभिन्नवृत्ता विद्वांसः सद्वृत्ताश् चरितव्रताः। न त्वां नित्यार्थिनो जह्युर् अक्षुद्राः सत्यवादिनः।

abhinnavṛttā vidvāṃsaḥ sadvṛttāś caritavratāḥ. na tvāṃ nityārthino jahyur akṣudrāḥ satyavādinaḥ.

अनार्या ये न जानन्ति समयं मन्दचेतसः। परिच्छदास् तथामात्या नेदृशाः स्युः कथं चन। तेभ्यः प्रतिजुगुप्सेथा जानीयाः समयच्युतान्।

anāryā ye na jānanti samayaṃ mandacetasaḥ. paricchadās tathāmātyā nedṛśāḥ syuḥ kathaṃ cana. tebhyaḥ pratijugupsethā jānīyāḥ samayacyutān.

नैकम् इच्छेद् गणं हित्वा स्याच् चेद् अन्यतरग्रहः। यस् त्व् एको बहुभिः श्रेयान् कामं तेन गणं त्यजेत्।

naikam icched gaṇaṃ hitvā syāc ced anyataragrahaḥ. yas tv eko bahubhiḥ śreyān kāmaṃ tena gaṇaṃ tyajet.

श्रेयसो लक्षणं ह्य् एतद् विक्रमो यस्य दृश्यते। कीर्तिप्रधानो यश् च स्यात् समये यश् च तिष्ठति।

śreyaso lakṣaṇaṃ hy etad vikramo yasya dṛśyate. kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati.

समर्थान् पूजयेद् यश् च नास्पर्ध्यैः स्पर्धते च यः। न च कामाद् भयात् क्रोधाल् लोभाद् वा धर्मम् उत्सृजेत्।

samarthān pūjayed yaś ca nāspardhyaiḥ spardhate ca yaḥ. na ca kāmād bhayāt krodhāl lobhād vā dharmam utsṛjet.

अमानी सत्यवाक् शक्तो जितात्मा मान्यमानिता। स ते मन्त्रसहायः स्यात् सर्वावस्थं परीक्षितः।

amānī satyavāk śakto jitātmā mānyamānitā. sa te mantrasahāyaḥ syāt sarvāvasthaṃ parīkṣitaḥ.

कुलीनः सत्यसंपन्नस् तितिक्षुर् दक्ष आत्मवान्। शूरः कृतज्ञः सत्यश् च श्रेयसः पार्थ लक्षणम्।

kulīnaḥ satyasaṃpannas titikṣur dakṣa ātmavān. śūraḥ kṛtajñaḥ satyaś ca śreyasaḥ pārtha lakṣaṇam.

तस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्य विजानतः। अमित्राः संप्रसीदन्ति ततो मित्रीभवन्त्य् अपि।

tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasya vijānataḥ. amitrāḥ saṃprasīdanti tato mitrībhavanty api.

अत ऊर्ध्वम् अमात्यानां परीक्षेत गुणागुणान्। संयतात्मा कृतप्रज्ञो भूतिकामश् च भूमिपः।

ata ūrdhvam amātyānāṃ parīkṣeta guṇāguṇān. saṃyatātmā kṛtaprajño bhūtikāmaś ca bhūmipaḥ.

संबद्धाः पुरुषैर् आप्तैर् अभिजातैः स्वदेशजैः। अहार्यैर् अव्यभीचारैः सर्वतः सुपरीक्षितैः।

saṃbaddhāḥ puruṣair āptair abhijātaiḥ svadeśajaiḥ. ahāryair avyabhīcāraiḥ sarvataḥ suparīkṣitaiḥ.

योधाः स्रौवास् तथा मौलास् तथैवान्ये ऽप्य् अवस्कृताः। कर्तव्या भूतिकामेन पुरुषेण बुभूषता।

yodhāḥ srauvās tathā maulās tathaivānye 'py avaskṛtāḥ. kartavyā bhūtikāmena puruṣeṇa bubhūṣatā.

येषां वैनयिकी बुद्धिः प्रकृता चैव शोभना। तेजो धैर्यं क्षमा शौचम् अनुराग स्थितिर् धृतिः।

yeṣāṃ vainayikī buddhiḥ prakṛtā caiva śobhanā. tejo dhairyaṃ kṣamā śaucam anurāga sthitir dhṛtiḥ.

परीक्षितगुणान् नित्यं प्रौढभावान् धुरंधरान्। पञ्चोपधाव्यतीतांश् च कुर्याद् राजार्थकारिणः।

parīkṣitaguṇān nityaṃ prauḍhabhāvān dhuraṃdharān. pañcopadhāvyatītāṃś ca kuryād rājārthakāriṇaḥ.

पर्याप्तवचनान् वीरान् प्रतिपत्तिविशारदान्। कुलीनान् सत्यसंपन्नान् इङ्गितज्ञान् अनिष्ठुरान्।

paryāptavacanān vīrān pratipattiviśāradān. kulīnān satyasaṃpannān iṅgitajñān aniṣṭhurān.

देशकालविधानज्ञान् भर्तृकार्यहितैषिणः। नित्यम् अर्थेषु सर्वेषु राजा कुर्वीत मन्त्रिणः।

deśakālavidhānajñān bhartṛkāryahitaiṣiṇaḥ. nityam artheṣu sarveṣu rājā kurvīta mantriṇaḥ.

हीनतेजा ह्य् असंहृष्टो नैव जातु व्यवस्यति। अवश्यं जनयत्य् एव सर्वकर्मसु संशयान्।

hīnatejā hy asaṃhṛṣṭo naiva jātu vyavasyati. avaśyaṃ janayaty eva sarvakarmasu saṃśayān.

एवम् अल्पश्रुतो मन्त्री कल्याणाभिजनो ऽप्य् उत। धर्मार्थकामयुक्तो ऽपि नालं मन्त्रं परीक्षितुम्।

evam alpaśruto mantrī kalyāṇābhijano 'py uta. dharmārthakāmayukto 'pi nālaṃ mantraṃ parīkṣitum.

तथैवानभिजातो ऽपि कामम् अस्तु बहुश्रुतः। अनायक इवाचक्षुर् मुह्यत्य् ऊह्येषु कर्मसु।

tathaivānabhijāto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ. anāyaka ivācakṣur muhyaty ūhyeṣu karmasu.

यो वा ह्य् अस्थिरसंकल्पो बुद्धिमान् आगतागमः। उपायज्ञो ऽपि नालं स कर्म यापयितुं चिरम्।

yo vā hy asthirasaṃkalpo buddhimān āgatāgamaḥ. upāyajño 'pi nālaṃ sa karma yāpayituṃ ciram.

केवलात् पुनर् आचारात् कर्मणो नोपपद्यते। परिमर्शो विशेषाणाम् अश्रुतस्येह दुर्मतेः।

kevalāt punar ācārāt karmaṇo nopapadyate. parimarśo viśeṣāṇām aśrutasyeha durmateḥ.

मन्त्रिण्य् अननुरक्ते तु विश्वासो न हि विद्यते। तस्माद् अननुरक्ताय नैव मन्त्रं प्रकाशयेत्।

mantriṇy ananurakte tu viśvāso na hi vidyate. tasmād ananuraktāya naiva mantraṃ prakāśayet.

व्यथयेद् धि स राजानं मन्त्रिभिः सहितो ऽनृजुः। मारुतोपहतच्छिद्रैः प्रविश्याग्निर् इव द्रुमम्।

vyathayed dhi sa rājānaṃ mantribhiḥ sahito 'nṛjuḥ. mārutopahatacchidraiḥ praviśyāgnir iva drumam.

संक्रुध्यत्य् एकदा स्वामी स्थानाच् चैवापकर्षति। वाचा क्षिपति संरब्धस् ततः पश्चात् प्रसीदति।

saṃkrudhyaty ekadā svāmī sthānāc caivāpakarṣati. vācā kṣipati saṃrabdhas tataḥ paścāt prasīdati.

तानि तान्य् अनुरक्तेन शक्यान्य् अनुतितिक्षितुम्। मन्त्रिणां च भवेत् क्रोधो विस्फूर्जितम् इवाशनेः।

tāni tāny anuraktena śakyāny anutitikṣitum. mantriṇāṃ ca bhavet krodho visphūrjitam ivāśaneḥ.

यस् तु संहरते तानि भर्तुः प्रियचिकीर्षया। समानसुखदुःखं तं पृच्छेद् अर्थेषु मानवम्।

yas tu saṃharate tāni bhartuḥ priyacikīrṣayā. samānasukhaduḥkhaṃ taṃ pṛcched artheṣu mānavam.

अनृजुस् त्व् अनुरक्तो ऽपि संपन्नश् चेतरैर् गुणैः। राज्ञः प्रज्ञानयुक्तो ऽपि न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

anṛjus tv anurakto 'pi saṃpannaś cetarair guṇaiḥ. rājñaḥ prajñānayukto 'pi na mantraṃ śrotum arhati.

यो ऽमित्रैः सह संबद्धो न पौरान् बहु मन्यते। स सुहृत् तादृशो राज्ञो न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

yo 'mitraiḥ saha saṃbaddho na paurān bahu manyate. sa suhṛt tādṛśo rājño na mantraṃ śrotum arhati.

अविद्वान् अशुचिः स्तब्धः शत्रुसेवी विकत्थनः। स सुहृत् क्रोधनो लुब्धो न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

avidvān aśuciḥ stabdhaḥ śatrusevī vikatthanaḥ. sa suhṛt krodhano lubdho na mantraṃ śrotum arhati.

आगन्तुश् चानुरक्तो ऽपि कामम् अस्तु बहुश्रुतः। सत्कृतः संविभक्तो वा न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति। विधर्मतो विप्रकृतः पिता यस्याभवत् पुरा। सत्कृतः स्थापितः सो ऽपि न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

āgantuś cānurakto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ. satkṛtaḥ saṃvibhakto vā na mantraṃ śrotum arhati. vidharmato viprakṛtaḥ pitā yasyābhavat purā. satkṛtaḥ sthāpitaḥ so 'pi na mantraṃ śrotum arhati.

यस् त्व् अल्पेनापि कार्येण सकृद् आक्षारितो भवेत्। पुनर् अन्यैर् गुणैर् युक्तो न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

yas tv alpenāpi kāryeṇa sakṛd ākṣārito bhavet. punar anyair guṇair yukto na mantraṃ śrotum arhati.

कृतप्रज्ञश् च मेधावी बुधो जानपदः शुचिः। सर्वकर्मसु यः शुद्धः स मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

kṛtaprajñaś ca medhāvī budho jānapadaḥ śuciḥ. sarvakarmasu yaḥ śuddhaḥ sa mantraṃ śrotum arhati.

ज्ञानविज्ञानसंपन्नः प्रकृतिज्ञः परात्मनोः। सुहृद् आत्मसमो राज्ञः स मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

jñānavijñānasaṃpannaḥ prakṛtijñaḥ parātmanoḥ. suhṛd ātmasamo rājñaḥ sa mantraṃ śrotum arhati.

सत्यवाक् शीलसंपन्नो गम्भीरः सत्रपो मृदुः। पितृपैतामहो यः स्यात् स मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

satyavāk śīlasaṃpanno gambhīraḥ satrapo mṛduḥ. pitṛpaitāmaho yaḥ syāt sa mantraṃ śrotum arhati.

संतुष्टः संमतः सत्यः शौटीरो द्वेष्यपापकः। मन्त्रवित् कालविच् छूरः स मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

saṃtuṣṭaḥ saṃmataḥ satyaḥ śauṭīro dveṣyapāpakaḥ. mantravit kālavic chūraḥ sa mantraṃ śrotum arhati.

सर्वलोकं समं शक्तः सान्त्वेन कुरुते वशे। तस्मै मन्त्रः प्रयोक्तव्यो दण्डम् आधित्सता नृप।

sarvalokaṃ samaṃ śaktaḥ sāntvena kurute vaśe. tasmai mantraḥ prayoktavyo daṇḍam ādhitsatā nṛpa.

पौरजानपदा यस्मिन् विश्वासं धर्मतो गताः। योद्धा नयविपश्चिच् च स मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

paurajānapadā yasmin viśvāsaṃ dharmato gatāḥ. yoddhā nayavipaścic ca sa mantraṃ śrotum arhati.

तस्मात् सर्वैर् गुणैर् एतैर् उपपन्नाः सुपूजिताः। मन्त्रिणः प्रकृतिज्ञाः स्युस् त्र्यवरा महद् ईप्सवः।

tasmāt sarvair guṇair etair upapannāḥ supūjitāḥ. mantriṇaḥ prakṛtijñāḥ syus tryavarā mahad īpsavaḥ.

स्वासु प्रकृतिषु छिद्रं लक्षयेरन् परस्य च। मन्त्रिणो मन्त्रमूलं हि राज्ञो राष्ट्रं विवर्धते।

svāsu prakṛtiṣu chidraṃ lakṣayeran parasya ca. mantriṇo mantramūlaṃ hi rājño rāṣṭraṃ vivardhate.

नास्य छिद्रं परः पश्येच् छिद्रेषु परम् अन्वियात्। गूहेत् कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद् विवरम् आत्मनः।

nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt. gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ.

मन्त्रग्राहा हि राज्यस्य मन्त्रिणो ये मनीषिणः। मन्त्रसंहननो राजा मन्त्राङ्गानीतरो जनः।

mantragrāhā hi rājyasya mantriṇo ye manīṣiṇaḥ. mantrasaṃhanano rājā mantrāṅgānītaro janaḥ.

राज्यं प्रणिधिमूलं हि मन्त्रसारं प्रचक्षते। स्वामिनं त्व् अनुवर्तन्ति वृत्त्यर्थम् इह मन्त्रिणः।

rājyaṃ praṇidhimūlaṃ hi mantrasāraṃ pracakṣate. svāminaṃ tv anuvartanti vṛttyartham iha mantriṇaḥ.

स विनीय मदक्रोधौ मानम् ईर्ष्यां च निर्वृतः। नित्यं पञ्चोपधातीतैर् मन्त्रयेत् सह मन्त्रिभिः।

sa vinīya madakrodhau mānam īrṣyāṃ ca nirvṛtaḥ. nityaṃ pañcopadhātītair mantrayet saha mantribhiḥ.

तेषां त्रयाणां विविधं विमर्शं; बुध्येत चित्तं विनिवेश्य तत्र। स्वनिश्चयं तं परनिश्चयं च; निवेदयेद् उत्तरमन्त्रकाले।

teṣāṃ trayāṇāṃ vividhaṃ vimarśaṃ; budhyeta cittaṃ viniveśya tatra. svaniścayaṃ taṃ paraniścayaṃ ca; nivedayed uttaramantrakāle.

धर्मार्थकामज्ञम् उपेत्य पृच्छेद्; युक्तो गुरुं ब्राह्मणम् उत्तमार्थम्। निष्ठा कृता तेन यदा सह स्यात्; तं तत्र मार्गं प्रणयेद् असक्तम्।

dharmārthakāmajñam upetya pṛcched; yukto guruṃ brāhmaṇam uttamārtham. niṣṭhā kṛtā tena yadā saha syāt; taṃ tatra mārgaṃ praṇayed asaktam.

एवं सदा मन्त्रयितव्यम् आहुर्; ये मन्त्रतत्त्वार्थविनिश्चयज्ञाः। तस्मात् त्वम् एवं प्रणयेः सदैव; मन्त्रं प्रजासंग्रहणे समर्थम्।

evaṃ sadā mantrayitavyam āhur; ye mantratattvārthaviniścayajñāḥ. tasmāt tvam evaṃ praṇayeḥ sadaiva; mantraṃ prajāsaṃgrahaṇe samartham.

न वामनाः कुब्जकृशा न खञ्जा; नान्धा जडाः स्त्री न नपुंसकं च। न चात्र तिर्यङ् न पुरो न पश्चान्; नोर्ध्वं न चाधः प्रचरेत कश् चित्।

na vāmanāḥ kubjakṛśā na khañjā; nāndhā jaḍāḥ strī na napuṃsakaṃ ca. na cātra tiryaṅ na puro na paścān; nordhvaṃ na cādhaḥ pracareta kaś cit.

आरुह्य वातायनम् एव शून्यं; स्थलं प्रकाशं कुशकाशहीनम्। वागङ्गदोषान् परिहृत्य मन्त्रं; संमन्त्रयेत् कार्यम् अहीनकालम्।

āruhya vātāyanam eva śūnyaṃ; sthalaṃ prakāśaṃ kuśakāśahīnam. vāgaṅgadoṣān parihṛtya mantraṃ; saṃmantrayet kāryam ahīnakālam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents