महाभारत 12.335 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 335→

[mh-12-335] • 89 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। श्रुतं भगवतस् तस्य माहात्म्यं परमात्मनः। जन्म धर्मगृहे चैव नरनारायणात्मकम्। महावराहसृष्टा च पिण्डोत्पत्तिः पुरातनी।

janamejaya uvāca. śrutaṃ bhagavatas tasya māhātmyaṃ paramātmanaḥ. janma dharmagṛhe caiva naranārāyaṇātmakam. mahāvarāhasṛṣṭā ca piṇḍotpattiḥ purātanī.

प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च यो यथा परिकल्पितः। स तथा नः श्रुतो ब्रह्मन् कथ्यमानस् त्वयानघ।

pravṛttau ca nivṛttau ca yo yathā parikalpitaḥ. sa tathā naḥ śruto brahman kathyamānas tvayānagha.

यच् च तत् कथितं पूर्वं त्वया हयशिरो महत्। हव्यकव्यभुजो विष्णोर् उदक्पूर्वे महोदधौ। तच् च दृष्टं भगवता ब्रह्मणा परमेष्ठिना।

yac ca tat kathitaṃ pūrvaṃ tvayā hayaśiro mahat. havyakavyabhujo viṣṇor udakpūrve mahodadhau. tac ca dṛṣṭaṃ bhagavatā brahmaṇā parameṣṭhinā.

किं तद् उत्पादितं पूर्वं हरिणा लोकधारिणा। रूपं प्रभावमहताम् अपूर्वं धीमतां वर।

kiṃ tad utpāditaṃ pūrvaṃ hariṇā lokadhāriṇā. rūpaṃ prabhāvamahatām apūrvaṃ dhīmatāṃ vara.

दृष्ट्वा हि विबुधश्रेष्ठम् अपूर्वम् अमितौजसम्। तद् अश्वशिरसं पुण्यं ब्रह्मा किम् अकरोन् मुने।

dṛṣṭvā hi vibudhaśreṣṭham apūrvam amitaujasam. tad aśvaśirasaṃ puṇyaṃ brahmā kim akaron mune.

एतन् नः संशयं ब्रह्मन् पुराणज्ञानसंभवम्। कथयस्वोत्तममते महापुरुषनिर्मितम्। पाविताः स्म त्वया ब्रह्मन् पुण्यां कथयता कथाम्।

etan naḥ saṃśayaṃ brahman purāṇajñānasaṃbhavam. kathayasvottamamate mahāpuruṣanirmitam. pāvitāḥ sma tvayā brahman puṇyāṃ kathayatā kathām.

वैशंपायन उवाच। कथयिष्यामि ते सर्वं पुराणं वेदसंमितम्। जगौ यद् भगवान् व्यासो राज्ञो धर्मसुतस्य वै। तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि सर्वं तच् छृणु शौनक। कृष्णद्वैपायनं व्यासम् ऋषिं वेदनिधिं प्रभुम्। परिपप्रच्छ राजेन्द्रः पारीक्षित युधिष्ठिरः।

vaiśaṃpāyana uvāca. kathayiṣyāmi te sarvaṃ purāṇaṃ vedasaṃmitam. jagau yad bhagavān vyāso rājño dharmasutasya vai. tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi sarvaṃ tac chṛṇu śaunaka. kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam ṛṣiṃ vedanidhiṃ prabhum. paripapraccha rājendraḥ pārīkṣita yudhiṣṭhiraḥ.

श्रुत्वाश्वशिरसो मूर्तिं देवस्य हरिमेधसः। उत्पन्नसंशयो राजा तम् एव समचोदयत्।

śrutvāśvaśiraso mūrtiṃ devasya harimedhasaḥ. utpannasaṃśayo rājā tam eva samacodayat.

युधिष्ठिर उवाच। यत् तद् दर्शितवान् ब्रह्मा देवं हयशिरोधरम्। किमर्थं तत् समभवद् वपुर् देवोपकल्पितम्।

yudhiṣṭhira uvāca. yat tad darśitavān brahmā devaṃ hayaśirodharam. kimarthaṃ tat samabhavad vapur devopakalpitam.

व्यास उवाच। यत् किं चिद् इह लोके वै देहबद्धं विशां पते। सर्वं पञ्चभिर् आविष्टं भूतैर् ईश्वरबुद्धिजैः।

vyāsa uvāca. yat kiṃ cid iha loke vai dehabaddhaṃ viśāṃ pate. sarvaṃ pañcabhir āviṣṭaṃ bhūtair īśvarabuddhijaiḥ.

ईश्वरो हि जगत्स्रष्टा प्रभुर् नारायणो विराट्। भूतान्तरात्मा वरदः सगुणो निर्गुणो ऽपि च। भूतप्रलयम् अव्यक्तं शृणुष्व नृपसत्तम।

īśvaro hi jagatsraṣṭā prabhur nārāyaṇo virāṭ. bhūtāntarātmā varadaḥ saguṇo nirguṇo 'pi ca. bhūtapralayam avyaktaṃ śṛṇuṣva nṛpasattama.

धरण्याम् अथ लीनायाम् अप्सु चैकार्णवे पुरा। ज्योतिर्भूते जले चापि लीने ज्योतिषि चानिले।

dharaṇyām atha līnāyām apsu caikārṇave purā. jyotirbhūte jale cāpi līne jyotiṣi cānile.

वायौ चाकाशसंलीने आकाशे च मनोनुगे। व्यक्ते मनसि संलीने व्यक्ते चाव्यक्ततां गते।

vāyau cākāśasaṃlīne ākāśe ca manonuge. vyakte manasi saṃlīne vyakte cāvyaktatāṃ gate.

अव्यक्ते पुरुषं याते पुंसि सर्वगते ऽपि च। तम एवाभवत् सर्वं न प्राज्ञायत किं चन।

avyakte puruṣaṃ yāte puṃsi sarvagate 'pi ca. tama evābhavat sarvaṃ na prājñāyata kiṃ cana.

तमसो ब्रह्म संभूतं तमोमूलम् ऋतात्मकम्। तद् विश्वभावसंज्ञान्तं पौरुषीं तनुम् आस्थितम्।

tamaso brahma saṃbhūtaṃ tamomūlam ṛtātmakam. tad viśvabhāvasaṃjñāntaṃ pauruṣīṃ tanum āsthitam.

सो ऽनिरुद्ध इति प्रोक्तस् तत् प्रधानं प्रचक्षते। तद् अव्यक्तम् इति ज्ञेयं त्रिगुणं नृपसत्तम।

so 'niruddha iti proktas tat pradhānaṃ pracakṣate. tad avyaktam iti jñeyaṃ triguṇaṃ nṛpasattama.

विद्यासहायवान् देवो विष्वक्सेनो हरिः प्रभुः। आदिकर्मा स भूतानाम् अप्रमेयो हरिः प्रभुः। अप्स्व् एव शयनं चक्रे निद्रायोगम् उपागतः। जगतश् चिन्तयन् सृष्टिं चित्रां बहुगुणोद्भवाम्।

vidyāsahāyavān devo viṣvakseno hariḥ prabhuḥ. ādikarmā sa bhūtānām aprameyo hariḥ prabhuḥ. apsv eva śayanaṃ cakre nidrāyogam upāgataḥ. jagataś cintayan sṛṣṭiṃ citrāṃ bahuguṇodbhavām.

तस्य चिन्तयतः सृष्टिं महान् आत्मगुणः स्मृतः। अहंकारस् ततो जातो ब्रह्मा शुभचतुर्मुखः। हिरण्यगर्भो भगवान् सर्वलोकपितामहः।

tasya cintayataḥ sṛṣṭiṃ mahān ātmaguṇaḥ smṛtaḥ. ahaṃkāras tato jāto brahmā śubhacaturmukhaḥ. hiraṇyagarbho bhagavān sarvalokapitāmahaḥ.

पद्मे ऽनिरुद्धात् संभूतस् तदा पद्मनिभेक्षणः। सहस्रपत्रे द्युतिमान् उपविष्टः सनातनः।

padme 'niruddhāt saṃbhūtas tadā padmanibhekṣaṇaḥ. sahasrapatre dyutimān upaviṣṭaḥ sanātanaḥ.

ददृशे ऽद्भुतसंकाशे लोकान् आपोमयान् प्रभुः। सत्त्वस्थः परमेष्ठी स ततो भूतगणान् सृजत्।

dadṛśe 'dbhutasaṃkāśe lokān āpomayān prabhuḥ. sattvasthaḥ parameṣṭhī sa tato bhūtagaṇān sṛjat.

पूर्वम् एव च पद्मस्य पत्रे सूर्यांशुसप्रभे। नारायणकृतौ बिन्दू अपाम् आस्तां गुणोत्तरौ।

pūrvam eva ca padmasya patre sūryāṃśusaprabhe. nārāyaṇakṛtau bindū apām āstāṃ guṇottarau.

ताव् अपश्यत् स भगवान् अनादिनिधनो ऽच्युतः। एकस् तत्राभवद् बिन्दुर् मध्वाभो रुचिरप्रभः।

tāv apaśyat sa bhagavān anādinidhano 'cyutaḥ. ekas tatrābhavad bindur madhvābho ruciraprabhaḥ.

स तामसो मधुर् जातस् तदा नारायणाज्ञया। कठिनस् त्व् अपरो बिन्दुः कैटभो राजसस् तु सः।

sa tāmaso madhur jātas tadā nārāyaṇājñayā. kaṭhinas tv aparo binduḥ kaiṭabho rājasas tu saḥ.

ताव् अभ्यधावतां श्रेष्ठौ तमोरजगुणान्वितौ। बलवन्तौ गदाहस्तौ पद्मनालानुसारिणौ।

tāv abhyadhāvatāṃ śreṣṭhau tamorajaguṇānvitau. balavantau gadāhastau padmanālānusāriṇau.

ददृशाते ऽरविन्दस्थं ब्रह्माणम् अमितप्रभम्। सृजन्तं प्रथमं वेदांश् चतुरश् चारुविग्रहान्।

dadṛśāte 'ravindasthaṃ brahmāṇam amitaprabham. sṛjantaṃ prathamaṃ vedāṃś caturaś cāruvigrahān.

ततो विग्रहवन्तौ तौ वेदान् दृष्ट्वासुरोत्तमौ। सहसा जगृहतुर् वेदान् ब्रह्मणः पश्यतस् तदा।

tato vigrahavantau tau vedān dṛṣṭvāsurottamau. sahasā jagṛhatur vedān brahmaṇaḥ paśyatas tadā.

अथ तौ दानवश्रेष्ठौ वेदान् गृह्य सनातनान्। रसां विविशतुस् तूर्णम् उदक्पूर्वे महोदधौ।

atha tau dānavaśreṣṭhau vedān gṛhya sanātanān. rasāṃ viviśatus tūrṇam udakpūrve mahodadhau.

ततो हृतेषु वेदेषु ब्रह्मा कश्मलम् आविशत्। ततो वचनम् ईशानं प्राह वेदैर् विनाकृतः।

tato hṛteṣu vedeṣu brahmā kaśmalam āviśat. tato vacanam īśānaṃ prāha vedair vinākṛtaḥ.

वेदा मे परमं चक्षुर् वेदा मे परमं बलम्। वेदा मे परमं धाम वेदा मे ब्रह्म चोत्तमम्।

vedā me paramaṃ cakṣur vedā me paramaṃ balam. vedā me paramaṃ dhāma vedā me brahma cottamam.

मम वेदा हृताः सर्वे दानवाभ्यां बलाद् इतः। अन्धकारा हि मे लोका जाता वेदैर् विनाकृताः। वेदान् ऋते हि किं कुर्यां लोकान् वै स्रष्टुम् उद्यतः।

mama vedā hṛtāḥ sarve dānavābhyāṃ balād itaḥ. andhakārā hi me lokā jātā vedair vinākṛtāḥ. vedān ṛte hi kiṃ kuryāṃ lokān vai sraṣṭum udyataḥ.

अहो बत महद् दुःखं वेदनाशनजं मम। प्राप्तं दुनोति हृदयं तीव्रशोकाय रन्धयन्।

aho bata mahad duḥkhaṃ vedanāśanajaṃ mama. prāptaṃ dunoti hṛdayaṃ tīvraśokāya randhayan.

को हि शोकार्णवे मग्नं माम् इतो ऽद्य समुद्धरेत्। वेदांस् तान् आनयेन् नष्टान् कस्य चाहं प्रियो भवे।

ko hi śokārṇave magnaṃ mām ito 'dya samuddharet. vedāṃs tān ānayen naṣṭān kasya cāhaṃ priyo bhave.

इत्य् एवं भाषमाणस्य ब्रह्मणो नृपसत्तम। हरेः स्तोत्रार्थम् उद्भूता बुद्धिर् बुद्धिमतां वर। ततो जगौ परं जप्यं साञ्जलिप्रग्रहः प्रभुः।

ity evaṃ bhāṣamāṇasya brahmaṇo nṛpasattama. hareḥ stotrārtham udbhūtā buddhir buddhimatāṃ vara. tato jagau paraṃ japyaṃ sāñjalipragrahaḥ prabhuḥ.

नमस् ते ब्रह्महृदय नमस् ते मम पूर्वज। लोकाद्य भुवनश्रेष्ठ सांख्ययोगनिधे विभो।

namas te brahmahṛdaya namas te mama pūrvaja. lokādya bhuvanaśreṣṭha sāṃkhyayoganidhe vibho.

व्यक्ताव्यक्तकराचिन्त्य क्षेमं पन्थानम् आस्थित। विश्वभुक् सर्वभूतानाम् अन्तरात्मन्न् अयोनिज।

vyaktāvyaktakarācintya kṣemaṃ panthānam āsthita. viśvabhuk sarvabhūtānām antarātmann ayonija.

अहं प्रसादजस् तुभ्यं लोकधाम्ने स्वयंभुवे। त्वत्तो मे मानसं जन्म प्रथमं द्विजपूजितम्।

ahaṃ prasādajas tubhyaṃ lokadhāmne svayaṃbhuve. tvatto me mānasaṃ janma prathamaṃ dvijapūjitam.

चाक्षुषं वै द्वितीयं मे जन्म चासीत् पुरातनम्। त्वत्प्रसादाच् च मे जन्म तृतीयं वाचिकं महत्।

cākṣuṣaṃ vai dvitīyaṃ me janma cāsīt purātanam. tvatprasādāc ca me janma tṛtīyaṃ vācikaṃ mahat.

त्वत्तः श्रवणजं चापि चतुर्थं जन्म मे विभो। नासिक्यं चापि मे जन्म त्वत्तः पञ्चमम् उच्यते।

tvattaḥ śravaṇajaṃ cāpi caturthaṃ janma me vibho. nāsikyaṃ cāpi me janma tvattaḥ pañcamam ucyate.

अण्डजं चापि मे जन्म त्वत्तः षष्ठं विनिर्मितम्। इदं च सप्तमं जन्म पद्मजं मे ऽमितप्रभ।

aṇḍajaṃ cāpi me janma tvattaḥ ṣaṣṭhaṃ vinirmitam. idaṃ ca saptamaṃ janma padmajaṃ me 'mitaprabha.

सर्गे सर्गे ह्य् अहं पुत्रस् तव त्रिगुणवर्जितः। प्रथितः पुण्डरीकाक्ष प्रधानगुणकल्पितः।

sarge sarge hy ahaṃ putras tava triguṇavarjitaḥ. prathitaḥ puṇḍarīkākṣa pradhānaguṇakalpitaḥ.

त्वम् ईश्वरस्वभावश् च स्वयंभूः पुरुषोत्तमः। त्वया विनिर्मितो ऽहं वै वेदचक्षुर् वयोतिगः।

tvam īśvarasvabhāvaś ca svayaṃbhūḥ puruṣottamaḥ. tvayā vinirmito 'haṃ vai vedacakṣur vayotigaḥ.

ते मे वेदा हृताश् चक्षुर् अन्धो जातो ऽस्मि जागृहि। ददस्व चक्षुषी मह्यं प्रियो ऽहं ते प्रियो ऽसि मे।

te me vedā hṛtāś cakṣur andho jāto 'smi jāgṛhi. dadasva cakṣuṣī mahyaṃ priyo 'haṃ te priyo 'si me.

एवं स्तुतः स भगवान् पुरुषः सर्वतोमुखः। जहौ निद्राम् अथ तदा वेदकार्यार्थम् उद्यतः। ऐश्वरेण प्रयोगेण द्वितीयां तनुम् आस्थितः।

evaṃ stutaḥ sa bhagavān puruṣaḥ sarvatomukhaḥ. jahau nidrām atha tadā vedakāryārtham udyataḥ. aiśvareṇa prayogeṇa dvitīyāṃ tanum āsthitaḥ.

सुनासिकेन कायेन भूत्वा चन्द्रप्रभस् तदा। कृत्वा हयशिरः शुभ्रं वेदानाम् आलयं प्रभुः।

sunāsikena kāyena bhūtvā candraprabhas tadā. kṛtvā hayaśiraḥ śubhraṃ vedānām ālayaṃ prabhuḥ.

तस्य मूर्धा समभवद् द्यौः सनक्षत्रतारका। केशाश् चास्याभवन् दीर्घा रवेर् अंशुसमप्रभाः।

tasya mūrdhā samabhavad dyauḥ sanakṣatratārakā. keśāś cāsyābhavan dīrghā raver aṃśusamaprabhāḥ.

कर्णाव् आकाशपाताले ललाटं भूतधारिणी। गङ्गा सरस्वती पुण्या भ्रुवाव् आस्तां महानदी।

karṇāv ākāśapātāle lalāṭaṃ bhūtadhāriṇī. gaṅgā sarasvatī puṇyā bhruvāv āstāṃ mahānadī.

चक्षुषी सोमसूर्यौ ते नासा संध्या पुनः स्मृता। ॐकारस् त्व् अथ संस्कारो विद्युज् जिह्वा च निर्मिता।

cakṣuṣī somasūryau te nāsā saṃdhyā punaḥ smṛtā. oṃkāras tv atha saṃskāro vidyuj jihvā ca nirmitā.

दन्ताश् च पितरो राजन् सोमपा इति विश्रुताः। गोलोको ब्रह्मलोकश् च ओष्ठाव् आस्तां महात्मनः। ग्रीवा चास्याभवद् राजन् कालरात्रिर् गुणोत्तरा।

dantāś ca pitaro rājan somapā iti viśrutāḥ. goloko brahmalokaś ca oṣṭhāv āstāṃ mahātmanaḥ. grīvā cāsyābhavad rājan kālarātrir guṇottarā.

एतद् धयशिरः कृत्वा नानामूर्तिभिर् आवृतम्। अन्तर्दधे स विश्वेशो विवेश च रसां प्रभुः।

etad dhayaśiraḥ kṛtvā nānāmūrtibhir āvṛtam. antardadhe sa viśveśo viveśa ca rasāṃ prabhuḥ.

रसां पुनः प्रविष्टश् च योगं परमम् आस्थितः। शैक्षं स्वरं समास्थाय ओम् इति प्रासृजत् स्वरम्।

rasāṃ punaḥ praviṣṭaś ca yogaṃ paramam āsthitaḥ. śaikṣaṃ svaraṃ samāsthāya om iti prāsṛjat svaram.

स स्वरः सानुनादी च सर्वगः स्निग्ध एव च। बभूवान्तर्महीभूतः सर्वभूतगुणोदितः।

sa svaraḥ sānunādī ca sarvagaḥ snigdha eva ca. babhūvāntarmahībhūtaḥ sarvabhūtaguṇoditaḥ.

ततस् ताव् असुरौ कृत्वा वेदान् समयबन्धनान्। रसातले विनिक्षिप्य यतः शब्दस् ततो द्रुतौ।

tatas tāv asurau kṛtvā vedān samayabandhanān. rasātale vinikṣipya yataḥ śabdas tato drutau.

एतस्मिन्न् अन्तरे राजन् देवो हयशिरोधरः। जग्राह वेदान् अखिलान् रसातलगतान् हरिः। प्रादाच् च ब्रह्मणे भूयस् ततः स्वां प्रकृतिं गतः।

etasminn antare rājan devo hayaśirodharaḥ. jagrāha vedān akhilān rasātalagatān hariḥ. prādāc ca brahmaṇe bhūyas tataḥ svāṃ prakṛtiṃ gataḥ.

स्थापयित्वा हयशिर उदक्पूर्वे महोदधौ। वेदानाम् आलयश् चापि बभूवाश्वशिरास् ततः।

sthāpayitvā hayaśira udakpūrve mahodadhau. vedānām ālayaś cāpi babhūvāśvaśirās tataḥ.

अथ किं चिद् अपश्यन्तौ दानवौ मधुकैटभौ। पुनर् आजग्मतुस् तत्र वेगितौ पश्यतां च तौ। यत्र वेदा विनिक्षिप्तास् तत् स्थानं शून्यम् एव च।

atha kiṃ cid apaśyantau dānavau madhukaiṭabhau. punar ājagmatus tatra vegitau paśyatāṃ ca tau. yatra vedā vinikṣiptās tat sthānaṃ śūnyam eva ca.

तत उत्तमम् आस्थाय वेगं बलवतां वरौ। पुनर् उत्तस्थतुः शीघ्रं रसानाम् आलयात् तदा। ददृशाते च पुरुषं तम् एवादिकरं प्रभुम्।

tata uttamam āsthāya vegaṃ balavatāṃ varau. punar uttasthatuḥ śīghraṃ rasānām ālayāt tadā. dadṛśāte ca puruṣaṃ tam evādikaraṃ prabhum.

श्वेतं चन्द्रविशुद्धाभम् अनिरुद्धतनौ स्थितम्। भूयो ऽप्य् अमितविक्रान्तं निद्रायोगम् उपागतम्।

śvetaṃ candraviśuddhābham aniruddhatanau sthitam. bhūyo 'py amitavikrāntaṃ nidrāyogam upāgatam.

आत्मप्रमाणरचिते अपाम् उपरि कल्पिते। शयने नागभोगाढ्ये ज्वालामालासमावृते।

ātmapramāṇaracite apām upari kalpite. śayane nāgabhogāḍhye jvālāmālāsamāvṛte.

निष्कल्मषेण सत्त्वेन संपन्नं रुचिरप्रभम्। तं दृष्ट्वा दानवेन्द्रौ तौ महाहासम् अमुञ्चताम्।

niṣkalmaṣeṇa sattvena saṃpannaṃ ruciraprabham. taṃ dṛṣṭvā dānavendrau tau mahāhāsam amuñcatām.

ऊचतुश् च समाविष्टौ रजसा तमसा च तौ। अयं स पुरुषः श्वेतः शेते निद्राम् उपागतः।

ūcatuś ca samāviṣṭau rajasā tamasā ca tau. ayaṃ sa puruṣaḥ śvetaḥ śete nidrām upāgataḥ.

अनेन नूनं वेदानां कृतम् आहरणं रसात्। कस्यैष को नु खल्व् एष किं च स्वपिति भोगवान्।

anena nūnaṃ vedānāṃ kṛtam āharaṇaṃ rasāt. kasyaiṣa ko nu khalv eṣa kiṃ ca svapiti bhogavān.

इत्य् उच्चारितवाक्यौ तौ बोधयाम् आसतुर् हरिम्। युद्धार्थिनौ तु विज्ञाय विबुद्धः पुरुषोत्तमः।

ity uccāritavākyau tau bodhayām āsatur harim. yuddhārthinau tu vijñāya vibuddhaḥ puruṣottamaḥ.

निरीक्ष्य चासुरेन्द्रौ तौ ततो युद्धे मनो दधे। विबुद्धः सुमहातेजा योधयाम् आस ताव् उभौ। अथ युद्धं समभवत् तयोर् नारायणस्य च।

nirīkṣya cāsurendrau tau tato yuddhe mano dadhe. vibuddhaḥ sumahātejā yodhayām āsa tāv ubhau. atha yuddhaṃ samabhavat tayor nārāyaṇasya ca.

रजस्तमोविष्टतनू ताव् उभौ मधुकैटभौ। ब्रह्मणोपचितिं कुर्वञ् जघान मधुसूदनः।

rajastamoviṣṭatanū tāv ubhau madhukaiṭabhau. brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna madhusūdanaḥ.

ततस् तयोर् वधेनाशु वेदापहरणेन च। शोकापनयनं चक्रे ब्रह्मणः पुरुषोत्तमः।

tatas tayor vadhenāśu vedāpaharaṇena ca. śokāpanayanaṃ cakre brahmaṇaḥ puruṣottamaḥ.

ततः परिवृतो ब्रह्मा हतारिर् वेदसत्कृतः। निर्ममे स तदा लोकान् कृत्स्नान् स्थावरजङ्गमान्।

tataḥ parivṛto brahmā hatārir vedasatkṛtaḥ. nirmame sa tadā lokān kṛtsnān sthāvarajaṅgamān.

दत्त्वा पितामहायाग्र्यां बुद्धिं लोकविसर्गिकीम्। तत्रैवान्तर्दधे देवो यत एवागतो हरिः।

dattvā pitāmahāyāgryāṃ buddhiṃ lokavisargikīm. tatraivāntardadhe devo yata evāgato hariḥ.

तौ दानवौ हरिर् हत्वा कृत्वा हयशिरस् तनुम्। पुनः प्रवृत्तिधर्मार्थं ताम् एव विदधे तनुम्। वैशंपायन उवाच। एवं स भगवान् व्यासो गुरुर् मम विशां पते। कथयाम् आस धर्मज्ञो धर्मराज्ञे द्विजोत्तमः।

tau dānavau harir hatvā kṛtvā hayaśiras tanum. punaḥ pravṛttidharmārthaṃ tām eva vidadhe tanum. vaiśaṃpāyana uvāca. evaṃ sa bhagavān vyāso gurur mama viśāṃ pate. kathayām āsa dharmajño dharmarājñe dvijottamaḥ.

एवम् एष महाभागो बभूवाश्वशिरा हरिः। पौराणम् एतद् आख्यातं रूपं वरदम् ऐश्वरम्।

evam eṣa mahābhāgo babhūvāśvaśirā hariḥ. paurāṇam etad ākhyātaṃ rūpaṃ varadam aiśvaram.

यो ह्य् एतद् ब्राह्मणो नित्यं शृणुयाद् धारयेत वा। न तस्याध्ययनं नाशम् उपगच्छेत् कदा चन।

yo hy etad brāhmaṇo nityaṃ śṛṇuyād dhārayeta vā. na tasyādhyayanaṃ nāśam upagacchet kadā cana.

आराध्य तपसोग्रेण देवं हयशिरोधरम्। पाञ्चालेन क्रमः प्राप्तो रामेण पथि देशिते।

ārādhya tapasogreṇa devaṃ hayaśirodharam. pāñcālena kramaḥ prāpto rāmeṇa pathi deśite.

एतद् धयशिरो राजन्न् आख्यानं तव कीर्तितम्। पुराणं वेदसमितं यन् मां त्वं परिपृच्छसि।

etad dhayaśiro rājann ākhyānaṃ tava kīrtitam. purāṇaṃ vedasamitaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi.

यां याम् इच्छेत् तनुं देवः कर्तुं कार्यविधौ क्व चित्। तां तां कुर्याद् विकुर्वाणः स्वयम् आत्मानम् आत्मना।

yāṃ yām icchet tanuṃ devaḥ kartuṃ kāryavidhau kva cit. tāṃ tāṃ kuryād vikurvāṇaḥ svayam ātmānam ātmanā.

एष वेदनिधिः श्रीमान् एष वै तपसो निधिः। एष योगश् च सांख्यं च ब्रह्म चाग्र्यं हरिर् विभुः।

eṣa vedanidhiḥ śrīmān eṣa vai tapaso nidhiḥ. eṣa yogaś ca sāṃkhyaṃ ca brahma cāgryaṃ harir vibhuḥ.

नारायणपरा वेदा यज्ञा नारायणात्मकाः। तपो नारायणपरं नारायणपरा गतिः।

nārāyaṇaparā vedā yajñā nārāyaṇātmakāḥ. tapo nārāyaṇaparaṃ nārāyaṇaparā gatiḥ.

नारायणपरं सत्यम् ऋतं नारायणात्मकम्। नारायणपरो धर्मः पुनरावृत्तिदुर्लभः।

nārāyaṇaparaṃ satyam ṛtaṃ nārāyaṇātmakam. nārāyaṇaparo dharmaḥ punarāvṛttidurlabhaḥ.

प्रवृत्तिलक्षणश् चैव धर्मो नारायणात्मकः। नारायणात्मको गन्धो भूमौ श्रेष्ठतमः स्मृतः।

pravṛttilakṣaṇaś caiva dharmo nārāyaṇātmakaḥ. nārāyaṇātmako gandho bhūmau śreṣṭhatamaḥ smṛtaḥ.

अपां चैव गुणो राजन् रसो नारायणात्मकः। ज्योतिषां च गुणो रूपं स्मृतं नारायणात्मकम्।

apāṃ caiva guṇo rājan raso nārāyaṇātmakaḥ. jyotiṣāṃ ca guṇo rūpaṃ smṛtaṃ nārāyaṇātmakam.

नारायणात्मकश् चापि स्पर्शो वायुगुणः स्मृतः। नारायणात्मकश् चापि शब्द आकाशसंभवः।

nārāyaṇātmakaś cāpi sparśo vāyuguṇaḥ smṛtaḥ. nārāyaṇātmakaś cāpi śabda ākāśasaṃbhavaḥ.

मनश् चापि ततो भूतम् अव्यक्तगुणलक्षणम्। नारायणपरः कालो ज्योतिषाम् अयनं च यत्।

manaś cāpi tato bhūtam avyaktaguṇalakṣaṇam. nārāyaṇaparaḥ kālo jyotiṣām ayanaṃ ca yat.

नारायणपरा कीर्तिः श्रीश् च लक्ष्मीश् च देवताः। नारायणपरं सांख्यं योगो नारायणात्मकः।

nārāyaṇaparā kīrtiḥ śrīś ca lakṣmīś ca devatāḥ. nārāyaṇaparaṃ sāṃkhyaṃ yogo nārāyaṇātmakaḥ.

कारणं पुरुषो येषां प्रधानं चापि कारणम्। स्वभावश् चैव कर्माणि दैवं येषां च कारणम्। अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्। विविधा च तथा चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्।

kāraṇaṃ puruṣo yeṣāṃ pradhānaṃ cāpi kāraṇam. svabhāvaś caiva karmāṇi daivaṃ yeṣāṃ ca kāraṇam. adhiṣṭhānaṃ tathā kartā karaṇaṃ ca pṛthagvidham. vividhā ca tathā ceṣṭā daivaṃ caivātra pañcamam.

पञ्चकारणसंख्यातो निष्ठा सर्वत्र वै हरिः। तत्त्वं जिज्ञासमानानां हेतुभिः सर्वतोमुखैः।

pañcakāraṇasaṃkhyāto niṣṭhā sarvatra vai hariḥ. tattvaṃ jijñāsamānānāṃ hetubhiḥ sarvatomukhaiḥ.

तत्त्वम् एको महायोगी हरिर् नारायणः प्रभुः। सब्रह्मकानां लोकानाम् ऋषीणां च महात्मनाम्।

tattvam eko mahāyogī harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ. sabrahmakānāṃ lokānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām.

सांख्यानां योगिनां चापि यतीनाम् आत्मवेदिनाम्। मनीषितं विजानाति केशवो न तु तस्य ते।

sāṃkhyānāṃ yogināṃ cāpi yatīnām ātmavedinām. manīṣitaṃ vijānāti keśavo na tu tasya te.

ये के चित् सर्वलोकेषु दैवं पित्र्यं च कुर्वते। दानानि च प्रयच्छन्ति तप्यन्ति च तपो महत्।

ye ke cit sarvalokeṣu daivaṃ pitryaṃ ca kurvate. dānāni ca prayacchanti tapyanti ca tapo mahat.

सर्वेषाम् आश्रयो विष्णुर् ऐश्वरं विधिम् आस्थितः। सर्वभूतकृतावासो वासुदेवेति चोच्यते।

sarveṣām āśrayo viṣṇur aiśvaraṃ vidhim āsthitaḥ. sarvabhūtakṛtāvāso vāsudeveti cocyate.

अयं हि नित्यः परमो महर्षिर्; महाविभूतिर् गुणवान् निर्गुणाख्यः। गुणैश् च संयोगम् उपैति शीघ्रं; कालो यथर्ताव् ऋतुसंप्रयुक्तः।

ayaṃ hi nityaḥ paramo maharṣir; mahāvibhūtir guṇavān nirguṇākhyaḥ. guṇaiś ca saṃyogam upaiti śīghraṃ; kālo yathartāv ṛtusaṃprayuktaḥ.

नैवास्य विन्दन्ति गतिं महात्मनो; न चागतिं कश् चिद् इहानुपस्यति। ज्ञानात्मकाः संयमिनो महर्षयः; पश्यन्ति नित्यं पुरुषं गुणाधिकम्।

naivāsya vindanti gatiṃ mahātmano; na cāgatiṃ kaś cid ihānupasyati. jñānātmakāḥ saṃyamino maharṣayaḥ; paśyanti nityaṃ puruṣaṃ guṇādhikam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents