महाभारत 12.205 (श्लोक 1)

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 205→

[mh-12-205] • 33 श्लोकाः

गुरुर् उवाच। प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो यथायम् उपपद्यते। तेषां विज्ञाननिष्ठानाम् अन्यत् तत्त्वं न रोचते।

gurur uvāca. pravṛttilakṣaṇo dharmo yathāyam upapadyate. teṣāṃ vijñānaniṣṭhānām anyat tattvaṃ na rocate.

दुर्लभा वेदविद्वांसो वेदोक्तेषु व्यवस्थिताः। प्रयोजनम् अतस् त्व् अत्र मार्गम् इच्छन्ति संस्तुतम्। वेदस्य न विदुर् भावं ज्ञानमार्गप्रतिष्ठितम्।

durlabhā vedavidvāṃso vedokteṣu vyavasthitāḥ. prayojanam atas tv atra mārgam icchanti saṃstutam. vedasya na vidur bhāvaṃ jñānamārgapratiṣṭhitam.

सद्भिर् आचरितत्वात् तु वृत्तम् एतद् अगर्हितम्। इयं सा बुद्धिर् अन्येयं यया याति परां गतिम्।

sadbhir ācaritatvāt tu vṛttam etad agarhitam. iyaṃ sā buddhir anyeyaṃ yayā yāti parāṃ gatim.

शरीरवान् उपादत्ते मोहात् सर्वपरिग्रहान्। कामक्रोधादिभिर् भावैर् युक्तो राजसतामसैः।

śarīravān upādatte mohāt sarvaparigrahān. kāmakrodhādibhir bhāvair yukto rājasatāmasaiḥ.

नाशुद्धम् आचरेत् तस्माद् अभीप्सन् देहयापनम्। कर्मणो विवरं कुर्वन् न लोकान् आप्नुयाच् छुभान्।

nāśuddham ācaret tasmād abhīpsan dehayāpanam. karmaṇo vivaraṃ kurvan na lokān āpnuyāc chubhān.

लोहयुक्तं यथा हेम विपक्वं न विराजते। तथापक्वकषायाख्यं विज्ञानं न प्रकाशते। के चिद् आत्मगुणं प्राप्तास् ते मुक्ताश् चक्रबन्धनात्। इतरे दुःखसद्वंद्वास् तथा दुःखपरायणाः। शुकाकर्मानुरूपं ते जायमानाः पुनः पुनः। क्रोधलोभमदाविष्टा मूढान्तःकरणाः सदा। यथासंछाया नास्ति नित्यतया पुरा। गुणान् एव तथा चिन्त्या सन्त्य् एति च विदुर् बुधाः।

lohayuktaṃ yathā hema vipakvaṃ na virājate. tathāpakvakaṣāyākhyaṃ vijñānaṃ na prakāśate. ke cid ātmaguṇaṃ prāptās te muktāś cakrabandhanāt. itare duḥkhasadvaṃdvās tathā duḥkhaparāyaṇāḥ. śukākarmānurūpaṃ te jāyamānāḥ punaḥ punaḥ. krodhalobhamadāviṣṭā mūḍhāntaḥkaraṇāḥ sadā. yathāsaṃchāyā nāsti nityatayā purā. guṇān eva tathā cintyā santy eti ca vidur budhāḥ.

यश् चाधर्मं चरेन् मोहात् कामलोभाव् अनु प्लवन्। धर्म्यं पन्थानम् आक्रम्य सानुबन्धो विनश्यति। अचलं ज्ञानम् अप्राप्य चलचित्तश् चलान् इयात्।

yaś cādharmaṃ caren mohāt kāmalobhāv anu plavan. dharmyaṃ panthānam ākramya sānubandho vinaśyati. acalaṃ jñānam aprāpya calacittaś calān iyāt.

शन्दादीन् विषयांस् तस्माद् असंरागाद् अनुप्लवेत्। क्रोधहर्षौ विषादश् च जायन्ते हि परस्परम्। गुणाः कार्याः क्रोधहर्षौ सुखदुःखे प्रियाप्रिये। द्वंद्वान्य् अथैवमादीनि विजयेच् चैव सर्ववित्।

śandādīn viṣayāṃs tasmād asaṃrāgād anuplavet. krodhaharṣau viṣādaś ca jāyante hi parasparam. guṇāḥ kāryāḥ krodhaharṣau sukhaduḥkhe priyāpriye. dvaṃdvāny athaivamādīni vijayec caiva sarvavit.

पञ्चभूतात्मके देहे सत्त्वराजसतामसे। कम् अभिष्टुवते चायं कं वा क्रोशति किं वदेत्।

pañcabhūtātmake dehe sattvarājasatāmase. kam abhiṣṭuvate cāyaṃ kaṃ vā krośati kiṃ vadet.

स्पर्शरूपरसाद्येषु सङ्गं गच्छन्ति बालिशाः। नावगच्छन्त्य् अविज्ञानाद् आत्मजं पार्थिवं गुणम्।

sparśarūparasādyeṣu saṅgaṃ gacchanti bāliśāḥ. nāvagacchanty avijñānād ātmajaṃ pārthivaṃ guṇam.

मृन्मयं शरणं यद्वन् मृदैव परिलिप्यते। पार्थिवो ऽयं तथा देहो मृद्विकारैर् विलिप्यते।

mṛnmayaṃ śaraṇaṃ yadvan mṛdaiva parilipyate. pārthivo 'yaṃ tathā deho mṛdvikārair vilipyate.

मधु तैलं पयः सर्पिर् मांसानि लवणं गुडः। धान्यानि फलमूलानि मृद्विकाराः सहाम्भसा।

madhu tailaṃ payaḥ sarpir māṃsāni lavaṇaṃ guḍaḥ. dhānyāni phalamūlāni mṛdvikārāḥ sahāmbhasā.

यद्वत् कान्तारम् आतिष्ठन् नौत्सुक्यं समनुव्रजेत्। श्रमाद् आहारम् आदद्याद् अस्वाद्व् अपि हि यापनम्।

yadvat kāntāram ātiṣṭhan nautsukyaṃ samanuvrajet. śramād āhāram ādadyād asvādv api hi yāpanam.

तद्वत् संसारकान्तारम् आतिष्ठञ् श्रमतत्परः। यात्रार्थम् अद्याद् आहारं व्याधितो भेषजं यथा। भक्षणे श्वापदैर् मार्गाद् इति चारं करोति चेत्। एवं संसारमार्गेण यात्रार्थं विषयाणि च। न गच्छेद् भोगविज्ञानाद् उन्मार्गे पद्यते तदा। तस्माद् अदुःखतो मार्गम् आस्थितस् तम् अनुस्मरेत्। नानापर्णफला वृक्षा बहवः सन्ति तत्र हि। भोक्तारो मुनयश् चैव तस्मात् परतरं वनम्। अनुमानैस् तथा शास्त्रैर् यशसा विक्रमेण च।

tadvat saṃsārakāntāram ātiṣṭhañ śramatatparaḥ. yātrārtham adyād āhāraṃ vyādhito bheṣajaṃ yathā. bhakṣaṇe śvāpadair mārgād iti cāraṃ karoti cet. evaṃ saṃsāramārgeṇa yātrārthaṃ viṣayāṇi ca. na gacched bhogavijñānād unmārge padyate tadā. tasmād aduḥkhato mārgam āsthitas tam anusmaret. nānāparṇaphalā vṛkṣā bahavaḥ santi tatra hi. bhoktāro munayaś caiva tasmāt parataraṃ vanam. anumānais tathā śāstrair yaśasā vikrameṇa ca.

सत्यशौचार्जवत्यागैर् यशसा विक्रमेण च। क्षान्त्या धृत्या च बुद्ध्या च मनसा तपसैव च।

satyaśaucārjavatyāgair yaśasā vikrameṇa ca. kṣāntyā dhṛtyā ca buddhyā ca manasā tapasaiva ca.

भावान् सर्वान् यथावृत्तान् संवसेत यथाक्रमम्। शान्तिम् इच्छन्न् अदीनात्मा संयच्छेद् इन्द्रियाणि च।

bhāvān sarvān yathāvṛttān saṃvaseta yathākramam. śāntim icchann adīnātmā saṃyacched indriyāṇi ca.

सत्त्वेन रजसा चैव तमसा चैव मोहिताः। चक्रवत् परिवर्तन्ते ह्य् अज्ञानाज् जन्तवो भृशम्।

sattvena rajasā caiva tamasā caiva mohitāḥ. cakravat parivartante hy ajñānāj jantavo bhṛśam.

तस्मात् सम्यक् परीक्षेत दोषान् अज्ञानसंभवान्। अज्ञानप्रभवं नित्यम् अहंकारं परित्यजेत्।

tasmāt samyak parīkṣeta doṣān ajñānasaṃbhavān. ajñānaprabhavaṃ nityam ahaṃkāraṃ parityajet.

महाभूतानीन्द्रियाणि गुणाः सत्त्वं रजस् तमः। देहमूलं विजानीहि नैतानि भगवान् अतः। उपायतः प्रवक्ष्यामि तं च मृत्युं दुरासदम्। त्रैलोक्यं सेश्वरं सर्वम् अहंकारे प्रतिष्ठितम्।

mahābhūtānīndriyāṇi guṇāḥ sattvaṃ rajas tamaḥ. dehamūlaṃ vijānīhi naitāni bhagavān ataḥ. upāyataḥ pravakṣyāmi taṃ ca mṛtyuṃ durāsadam. trailokyaṃ seśvaraṃ sarvam ahaṃkāre pratiṣṭhitam.

यथेह नियतं कालो दर्शयत्य् आर्तवान् गुणान्। तद्वद् भूतेष्व् अहंकारं विद्याद् भूतप्रवर्तकम्।

yatheha niyataṃ kālo darśayaty ārtavān guṇān. tadvad bhūteṣv ahaṃkāraṃ vidyād bhūtapravartakam.

संमोहकं तमो विद्यात् कृष्णम् अज्ञानसंभवम्। प्रकृतेर् गुणसंजातो महान् अहंक्रिया ततः। अहंकारात् पुनः पश्चाद् भूतग्रामम् उदाहृतम्। अव्यक्तस्य गुणेभ्यस् तु तद्गुणांश् च निबोध तान्। प्रीतिदुःखनिबद्धांश् च समस्तांस् त्रीन् अथो गुणान्। सत्त्वस्य रजसश् चैव तमसश् च निबोध तान्।

saṃmohakaṃ tamo vidyāt kṛṣṇam ajñānasaṃbhavam. prakṛter guṇasaṃjāto mahān ahaṃkriyā tataḥ. ahaṃkārāt punaḥ paścād bhūtagrāmam udāhṛtam. avyaktasya guṇebhyas tu tadguṇāṃś ca nibodha tān. prītiduḥkhanibaddhāṃś ca samastāṃs trīn atho guṇān. sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca nibodha tān.

प्रमोहो हर्षजः प्रीतिर् असंदेहो धृतिः स्मृतिः। एतान् सत्त्वगुणान् विद्याद् इमान् राजसतामसान्। असंतोषो ऽक्षमा धैर्यम् अतृप्तिर् विषयादिषु। राजसाश् च गुणा ह्य् एते तत्परं तामसाञ् शृणु। मोहस् तन्द्री तथा दुःखं निद्रालस्यं प्रमादता। विषादी दीर्घसूत्रश् च तत् तामसम् उदाहृतम्।

pramoho harṣajaḥ prītir asaṃdeho dhṛtiḥ smṛtiḥ. etān sattvaguṇān vidyād imān rājasatāmasān. asaṃtoṣo 'kṣamā dhairyam atṛptir viṣayādiṣu. rājasāś ca guṇā hy ete tatparaṃ tāmasāñ śṛṇu. mohas tandrī tathā duḥkhaṃ nidrālasyaṃ pramādatā. viṣādī dīrghasūtraś ca tat tāmasam udāhṛtam.

कामक्रोधौ प्रमादश् च लोभमोहौ भयं क्लमः। विषादशोकाव् अरतिर् मानदर्पाव् अनार्यता।

kāmakrodhau pramādaś ca lobhamohau bhayaṃ klamaḥ. viṣādaśokāv aratir mānadarpāv anāryatā.

दोषाणाम् एवमादीनां परीक्ष्य गुरुलाघवम्। विमृशेद् आत्मसंस्थानाम् एकैकम् अनुसंततम्। यस्मिन् प्रतिष्ठितं चेदं यस्मिन् सज्ज्ञाननिर्गतिः। सर्वभूताधिकं नित्यम् अहंकारं विलोकयेत्। विलोकमानः स तदा स्वबुद्ध्या सूक्ष्मया पुनः। तद् एव भाति तद् रूपम् आत्मना यत् सुनिर्मलम्।

doṣāṇām evamādīnāṃ parīkṣya gurulāghavam. vimṛśed ātmasaṃsthānām ekaikam anusaṃtatam. yasmin pratiṣṭhitaṃ cedaṃ yasmin sajjñānanirgatiḥ. sarvabhūtādhikaṃ nityam ahaṃkāraṃ vilokayet. vilokamānaḥ sa tadā svabuddhyā sūkṣmayā punaḥ. tad eva bhāti tad rūpam ātmanā yat sunirmalam.

शिष्य उवाच। के दोषा मनसा त्यक्ताः के बुद्ध्या शिथिलीकृताः। के पुनः पुनर् आयान्ति के मोहाद् अफला इव।

śiṣya uvāca. ke doṣā manasā tyaktāḥ ke buddhyā śithilīkṛtāḥ. ke punaḥ punar āyānti ke mohād aphalā iva.

केषां बलाबलं बुद्ध्या हेतुभिर् विमृशेद् बुधः। एतत् सर्वं समाचक्ष्व यथा विद्याम् अहं प्रभो। मह्यं शुश्रूषवे विद्वन् वक्ष्य् एतद् बुद्धिनिश्चितम्। शान्तत्वाद् अपरान्ताच् च आरम्भाद् अपि चैकतः। प्रोक्तो ह्य् अत्र यथा हेतुर् एवम् आहुर् मनीषिणः।

keṣāṃ balābalaṃ buddhyā hetubhir vimṛśed budhaḥ. etat sarvaṃ samācakṣva yathā vidyām ahaṃ prabho. mahyaṃ śuśrūṣave vidvan vakṣy etad buddhiniścitam. śāntatvād aparāntāc ca ārambhād api caikataḥ. prokto hy atra yathā hetur evam āhur manīṣiṇaḥ.

गुरुर् उवाच। गौरवं तु गुणानां स्यात् तद्धेतूनां बलाबलात्। दोषैर् मूलाद् अवच्छिन्नैर् विशुद्धात्मा विमुच्यते। विनाशयति संभूतम् अयस्मयमयो यथा। सहजैर् अविशुद्धात्मा दोषैर् नश्यति राजसैः। तथाकृतात्मा सहजैर् दोषैर् नश्यति राजसैः।

gurur uvāca. gauravaṃ tu guṇānāṃ syāt taddhetūnāṃ balābalāt. doṣair mūlād avacchinnair viśuddhātmā vimucyate. vināśayati saṃbhūtam ayasmayamayo yathā. sahajair aviśuddhātmā doṣair naśyati rājasaiḥ. tathākṛtātmā sahajair doṣair naśyati rājasaiḥ.

राजसं तामसं चैव शुद्धात्माकर्मसंभवम्। शमयेत् सत्त्वम् आस्थाय स्वबुद्ध्या केवलं द्विजः। त्यजेच् च मनसा चैतौ शुद्धात्मा बुद्धिम् आस्थितः। तत् सर्वं देहिनां बीजं सर्वम् आत्मवतः समम्।

rājasaṃ tāmasaṃ caiva śuddhātmākarmasaṃbhavam. śamayet sattvam āsthāya svabuddhyā kevalaṃ dvijaḥ. tyajec ca manasā caitau śuddhātmā buddhim āsthitaḥ. tat sarvaṃ dehināṃ bījaṃ sarvam ātmavataḥ samam.

तस्माद् आत्मवता वर्ज्यं रजश् च तम एव च। रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तं सत्त्वं निर्मलताम् इयात्। आहारान् वर्जयेन् नित्यं राजसांस् तामसान् अपि। ते ब्रह्म पुनर् आयान्ति न मोहाद् अचला इव।

tasmād ātmavatā varjyaṃ rajaś ca tama eva ca. rajastamobhyāṃ nirmuktaṃ sattvaṃ nirmalatām iyāt. āhārān varjayen nityaṃ rājasāṃs tāmasān api. te brahma punar āyānti na mohād acalā iva.

अथ वा मन्त्रवद् ब्रूयुर् मांसादानां यजुष्कृतम्। हेतुः स एवानादाने शुद्धधर्मानुपालने।

atha vā mantravad brūyur māṃsādānāṃ yajuṣkṛtam. hetuḥ sa evānādāne śuddhadharmānupālane.

रजसा धर्मयुक्तानि कार्याण्य् अपि समाप्नुयात्। अर्थयुक्तानि चात्यर्थं कामान् सर्वांश् च सेवते।

rajasā dharmayuktāni kāryāṇy api samāpnuyāt. arthayuktāni cātyarthaṃ kāmān sarvāṃś ca sevate.

तमसा लोभयुक्तानि क्रोधजानि च सेवते। हिंसाविहाराभिरतस् तन्द्रीनिद्रासमन्वितः।

tamasā lobhayuktāni krodhajāni ca sevate. hiṃsāvihārābhiratas tandrīnidrāsamanvitaḥ.

सत्त्वस्थः सात्त्विकान् भावाञ् शुद्धान् पश्यति संश्रितः। स देही विमलः श्रीमाञ् शुद्धो विद्यासमन्वितः।

sattvasthaḥ sāttvikān bhāvāñ śuddhān paśyati saṃśritaḥ. sa dehī vimalaḥ śrīmāñ śuddho vidyāsamanvitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents