महाभारत 12.184 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 184→

[mh-12-184] • 18 श्लोकाः

भरद्वाज उवाच। दानस्य किं फलं प्राहुर् धर्मस्य चरितस्य च। तपसश् च सुतप्तस्य स्वाध्यायस्य हुतस्य च।

bharadvāja uvāca. dānasya kiṃ phalaṃ prāhur dharmasya caritasya ca. tapasaś ca sutaptasya svādhyāyasya hutasya ca.

भृगुर् उवाच। हुतेन शाम्यते पापं स्वाध्याये शान्तिर् उत्तमा। दानेन भोग इत्य् आहुस् तपसा सर्वम् आप्नुयात्।

bhṛgur uvāca. hutena śāmyate pāpaṃ svādhyāye śāntir uttamā. dānena bhoga ity āhus tapasā sarvam āpnuyāt.

दानं तु द्विविधं प्राहुः परत्रार्थम् इहैव च। सद्भ्यो यद् दीयते किं चित् तत् परत्रोपतिष्ठति।

dānaṃ tu dvividhaṃ prāhuḥ paratrārtham ihaiva ca. sadbhyo yad dīyate kiṃ cit tat paratropatiṣṭhati.

असत्सु दीयते यत् तु तद् दानम् इह भुज्यते। यादृशं दीयते दानं तादृशं फलम् आप्यते।

asatsu dīyate yat tu tad dānam iha bhujyate. yādṛśaṃ dīyate dānaṃ tādṛśaṃ phalam āpyate.

भरद्वाज उवाच। किं कस्य धर्मचरणं किं वा धर्मस्य लक्षणम्। धर्मः कतिविधो वापि तद् भवान् वक्तुम् अर्हति।

bharadvāja uvāca. kiṃ kasya dharmacaraṇaṃ kiṃ vā dharmasya lakṣaṇam. dharmaḥ katividho vāpi tad bhavān vaktum arhati.

भृगुर् उवाच। स्वधर्मचरणे युक्ता ये भवन्ति मनीषिणः। तेषां धर्मफलावाप्तिर् यो ऽन्यथा स विमुह्यति।

bhṛgur uvāca. svadharmacaraṇe yuktā ye bhavanti manīṣiṇaḥ. teṣāṃ dharmaphalāvāptir yo 'nyathā sa vimuhyati.

भरद्वाज उवाच। यद् एतच् चातुराश्रम्यं ब्रह्मर्षिविहितं पुरा। तेषां स्वे स्वे य आचारास् तान् मे वक्तुम् इहार्हसि।

bharadvāja uvāca. yad etac cāturāśramyaṃ brahmarṣivihitaṃ purā. teṣāṃ sve sve ya ācārās tān me vaktum ihārhasi.

भृगुर् उवाच। पूर्वम् एव भगवता लोकहितम् अनुतिष्ठता धर्मसंरक्षणार्थम् आश्रमाश् चत्वारो ऽभिनिर्दिष्टाः। तत्र गुरुकुलवासम् एव तावत् प्रथमम् आश्रमम् उदाहरन्ति। सम्यग् अत्र शौचसंस्कारविनयनियमप्रणीतो विनीतात्मा उभे संध्ये भास्कराग्निदैवतान्य् उपस्थाय विहाय तन्द्रालस्ये गुरोर् अभिवादनवेदाभ्यासश्रवणपवित्रीकृतान्तरात्मा त्रिषवणम् उपस्पृश्य ब्रह्मचर्याग्निपरिचरणगुरुशुश्रूषानित्यो भैक्षादिसर्वनिवेदितान्तरात्मा गुरुवचननिर्देशानुष्ठानाप्रतिकूलो गुरुप्रसादलब्धस्वाध्यायतत्परः स्यात्।

bhṛgur uvāca. pūrvam eva bhagavatā lokahitam anutiṣṭhatā dharmasaṃrakṣaṇārtham āśramāś catvāro 'bhinirdiṣṭāḥ. tatra gurukulavāsam eva tāvat prathamam āśramam udāharanti. samyag atra śaucasaṃskāravinayaniyamapraṇīto vinītātmā ubhe saṃdhye bhāskarāgnidaivatāny upasthāya vihāya tandrālasye guror abhivādanavedābhyāsaśravaṇapavitrīkṛtāntarātmā triṣavaṇam upaspṛśya brahmacaryāgniparicaraṇaguruśuśrūṣānityo bhaikṣādisarvaniveditāntarātmā guruvacananirdeśānuṣṭhānāpratikūlo guruprasādalabdhasvādhyāyatatparaḥ syāt.

गुरुं यस् तु समाराध्य द्विजो वेदम् अवाप्नुयात्। भवति चात्र श्लोकः। तस्य स्वर्गफलावाप्तिः सिध्यते चास्य मानसम्।

guruṃ yas tu samārādhya dvijo vedam avāpnuyāt. bhavati cātra ślokaḥ. tasya svargaphalāvāptiḥ sidhyate cāsya mānasam.

गार्हस्थ्यं खलु द्वितीयम् आश्रमं वदन्ति। तस्य समुदाचारलक्षणं सर्वम् अनुव्याख्यास्यामः। समावृत्तानां सदाराणां सहधर्मचर्याफलार्थिनां गृहाश्रमो विधीयते। धर्मार्थकामावाप्तिर् ह्य् अत्र त्रिवर्गसाधनम् अवेक्ष्यागर्हितेन कर्मणा धनान्य् आदाय स्वाध्यायप्रकर्षोपलब्धेन ब्रह्मर्षिनिर्मितेन वा अद्रिसारगतेन वा हव्यनियमाभ्यासदैवतप्रसादोपलब्धेन वा धनेन गृहस्थो गार्हस्थ्यं प्रवर्तयेत्। तद् धि सर्वाश्रमाणां मूलम् उदाहरन्ति। गुरुकुलवासिनः परिव्राजका ये चान्ये संकल्पितव्रतनियमधर्मानुष्ठायिनस् तेषाम् अप्य् अत एव भिक्षाबलिसंविभागाः प्रवर्तन्ते।

gārhasthyaṃ khalu dvitīyam āśramaṃ vadanti. tasya samudācāralakṣaṇaṃ sarvam anuvyākhyāsyāmaḥ. samāvṛttānāṃ sadārāṇāṃ sahadharmacaryāphalārthināṃ gṛhāśramo vidhīyate. dharmārthakāmāvāptir hy atra trivargasādhanam avekṣyāgarhitena karmaṇā dhanāny ādāya svādhyāyaprakarṣopalabdhena brahmarṣinirmitena vā adrisāragatena vā havyaniyamābhyāsadaivataprasādopalabdhena vā dhanena gṛhastho gārhasthyaṃ pravartayet. tad dhi sarvāśramāṇāṃ mūlam udāharanti. gurukulavāsinaḥ parivrājakā ye cānye saṃkalpitavrataniyamadharmānuṣṭhāyinas teṣām apy ata eva bhikṣābalisaṃvibhāgāḥ pravartante.

वानप्रस्थानां द्रव्योपस्कार इति प्रायशः खल्व् एते साधवः साधुपथ्यदर्शनाः स्वाध्यायप्रसङ्गिनस् तीर्थाभिगमनदेशदर्शनार्थं पृथिवीं पर्यटन्ति। तेषां प्रत्युत्थानाभिवादनानसूयावाक्प्रदानसौमुख्यशक्त्यासनशयनाभ्यवहारसत्क्रियाश् चेति।

vānaprasthānāṃ dravyopaskāra iti prāyaśaḥ khalv ete sādhavaḥ sādhupathyadarśanāḥ svādhyāyaprasaṅginas tīrthābhigamanadeśadarśanārthaṃ pṛthivīṃ paryaṭanti. teṣāṃ pratyutthānābhivādanānasūyāvākpradānasaumukhyaśaktyāsanaśayanābhyavahārasatkriyāś ceti.

अतिथिर् यस्य भग्नाशो गृहात् प्रतिनिवर्तते। भवति चात्र श्लोकः। स दत्त्वा दुष्कृतं तस्मै पुण्यम् आदाय गच्छति।

atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate. bhavati cātra ślokaḥ. sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati.

अपि चात्र यज्ञक्रियाभिर् देवताः प्रीयन्ते निवापेन पितरो वेदाभ्यासश्रवणधारणेन ऋषयः। अपत्योत्पादनेन प्रजापतिर् इति।

api cātra yajñakriyābhir devatāḥ prīyante nivāpena pitaro vedābhyāsaśravaṇadhāraṇena ṛṣayaḥ. apatyotpādanena prajāpatir iti.

वत्सलाः सर्वभूतानां वाच्याः श्रोत्रसुखा गिरः। श्लोकौ चात्र भवतः। परिवादोपघातौ च पारुष्यं चात्र गर्हितम्।

vatsalāḥ sarvabhūtānāṃ vācyāḥ śrotrasukhā giraḥ. ślokau cātra bhavataḥ. parivādopaghātau ca pāruṣyaṃ cātra garhitam.

अवज्ञानम् अहंकारो दम्भश् चैव विगर्हितः। अहिंसा सत्यम् अक्रोधः सर्वाश्रमगतं तपः।

avajñānam ahaṃkāro dambhaś caiva vigarhitaḥ. ahiṃsā satyam akrodhaḥ sarvāśramagataṃ tapaḥ.

अपि चात्र माल्याभरणवस्त्राभ्यङ्गगन्धोपभोगनृत्तगीतवादित्रश्रुतिसुखनयनाभिरामसंदर्शनानां प्राप्तिर् भक्ष्यभोज्यपेयलेह्यचोष्याणाम् अभ्यवहार्याणां विविधानाम् उपभोगः स्वदारविहारसंतोषः कामसुखावाप्तिर् इति।

api cātra mālyābharaṇavastrābhyaṅgagandhopabhoganṛttagītavāditraśrutisukhanayanābhirāmasaṃdarśanānāṃ prāptir bhakṣyabhojyapeyalehyacoṣyāṇām abhyavahāryāṇāṃ vividhānām upabhogaḥ svadāravihārasaṃtoṣaḥ kāmasukhāvāptir iti.

त्रिवर्गगुणनिर्वृत्तिर् यस्य नित्यं गृहाश्रमे। स सुखान्य् अनुभूयेह शिष्टानां गतिम् आप्नुयात्।

trivargaguṇanirvṛttir yasya nityaṃ gṛhāśrame. sa sukhāny anubhūyeha śiṣṭānāṃ gatim āpnuyāt.

उञ्छवृत्तिर् गृहस्थो यः स्वधर्मचरणे रतः। त्यक्तकामसुखारम्भस् तस्य स्वर्गो न दुर्लभः।

uñchavṛttir gṛhastho yaḥ svadharmacaraṇe rataḥ. tyaktakāmasukhārambhas tasya svargo na durlabhaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...