महाभारत 12.112 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 112→

[mh-12-112] • 86 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। असौम्याः सौम्यरूपेण सौम्याश् चासौम्यदर्शिनः। ईदृशान् पुरुषांस् तात कथं विद्यामहे वयम्।

yudhiṣṭhira uvāca. asaumyāḥ saumyarūpeṇa saumyāś cāsaumyadarśinaḥ. īdṛśān puruṣāṃs tāta kathaṃ vidyāmahe vayam.

भीष्म उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। व्याघ्रगोमायुसंवादं तं निबोध युधिष्ठिर।

bhīṣma uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. vyāghragomāyusaṃvādaṃ taṃ nibodha yudhiṣṭhira.

पुरिकायां पुरि पुरा श्रीमत्यां पौरिको नृपः। परहिंसारुचिः क्रूरो बभूव पुरुषाधमः।

purikāyāṃ puri purā śrīmatyāṃ pauriko nṛpaḥ. parahiṃsāruciḥ krūro babhūva puruṣādhamaḥ.

स त्व् आयुषि परिक्षीणे जगामानीप्सितां गतिम्। गोमायुत्वं च संप्राप्तो दूषितः पूर्वकर्मणा।

sa tv āyuṣi parikṣīṇe jagāmānīpsitāṃ gatim. gomāyutvaṃ ca saṃprāpto dūṣitaḥ pūrvakarmaṇā.

संस्मृत्य पूर्वजातिं स निर्वेदं परमं गतः। न भक्षयति मांसानि परैर् उपहृतान्य् अपि।

saṃsmṛtya pūrvajātiṃ sa nirvedaṃ paramaṃ gataḥ. na bhakṣayati māṃsāni parair upahṛtāny api.

अहिंस्रः सर्वभूतेषु सत्यवाक् सुदृढव्रतः। चकार च यथाकामम् आहारं पतितैः फलैः। पर्णाहारः कदा चिच् च नियमव्रतवान् अपि। कदा चिद् उदकेनापि वर्तयन्न् अनुयन्त्रितः।

ahiṃsraḥ sarvabhūteṣu satyavāk sudṛḍhavrataḥ. cakāra ca yathākāmam āhāraṃ patitaiḥ phalaiḥ. parṇāhāraḥ kadā cic ca niyamavratavān api. kadā cid udakenāpi vartayann anuyantritaḥ.

श्मशाने तस्य चावासो गोमायोः संमतो ऽभवत्। जन्मभूम्यनुरोधाच् च नान्यद् वासम् अरोचयत्।

śmaśāne tasya cāvāso gomāyoḥ saṃmato 'bhavat. janmabhūmyanurodhāc ca nānyad vāsam arocayat.

तस्य शौचम् अमृष्यन्तः सर्वे ते सहजातयः। चालयन्ति स्म तां बुद्धिं वचनैः प्रश्रयोत्तरैः।

tasya śaucam amṛṣyantaḥ sarve te sahajātayaḥ. cālayanti sma tāṃ buddhiṃ vacanaiḥ praśrayottaraiḥ.

वसन् पितृवने रौद्रे शौचं लप्सितुम् इच्छसि। इयं विप्रतिपत्तिस् ते यदा त्वं पिशिताशनः।

vasan pitṛvane raudre śaucaṃ lapsitum icchasi. iyaṃ vipratipattis te yadā tvaṃ piśitāśanaḥ.

तत्समो वा भवास्माभिर् भक्ष्यान् दास्यामहे वयम्। भुङ्क्ष्व शौचं परित्यज्य यद् धि भुक्तं तद् अस्ति ते।

tatsamo vā bhavāsmābhir bhakṣyān dāsyāmahe vayam. bhuṅkṣva śaucaṃ parityajya yad dhi bhuktaṃ tad asti te.

इति तेषां वचः श्रुत्वा प्रत्युवाच समाहितः। मधुरैः प्रश्रितैर् वाक्यैर् हेतुमद्भिर् अनिष्ठुरैः।

iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā pratyuvāca samāhitaḥ. madhuraiḥ praśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ.

अप्रमाणं प्रसूतिर् मे शीलतः क्रियते कुलम्। प्रार्थयिष्ये तु तत् कर्म येन विस्तीर्यते यशः।

apramāṇaṃ prasūtir me śīlataḥ kriyate kulam. prārthayiṣye tu tat karma yena vistīryate yaśaḥ.

श्मशाने यदि वासो मे समाधिर् मे निशाम्यताम्। आत्मा फलति कर्माणि नाश्रमो धर्मलक्षणम्।

śmaśāne yadi vāso me samādhir me niśāmyatām. ātmā phalati karmāṇi nāśramo dharmalakṣaṇam.

आश्रमे यो द्विजं हन्याद् गां वा दद्याद् अनाश्रमे। किं नु तत् पातकं न स्यात् तद् वा दत्तं वृथा भवेत्।

āśrame yo dvijaṃ hanyād gāṃ vā dadyād anāśrame. kiṃ nu tat pātakaṃ na syāt tad vā dattaṃ vṛthā bhavet.

भवन्तः सर्वलोभेन केवलं भक्षणे रताः। अनुबन्धे तु ये दोषास् तान् न पश्यन्ति मोहिताः।

bhavantaḥ sarvalobhena kevalaṃ bhakṣaṇe ratāḥ. anubandhe tu ye doṣās tān na paśyanti mohitāḥ.

अप्रत्ययकृतां गर्ह्याम् अर्थापनयदूषिताम्। इह चामुत्र चानिष्टां तस्माद् वृत्तिं न रोचये।

apratyayakṛtāṃ garhyām arthāpanayadūṣitām. iha cāmutra cāniṣṭāṃ tasmād vṛttiṃ na rocaye.

तं शुचिं पण्डितं मत्वा शार्दूलः ख्यातविक्रमः। कृत्वात्मसदृशां पूजां साचिव्ये ऽवर्धयत् स्वयम्।

taṃ śuciṃ paṇḍitaṃ matvā śārdūlaḥ khyātavikramaḥ. kṛtvātmasadṛśāṃ pūjāṃ sācivye 'vardhayat svayam.

सौम्य विज्ञातरूपस् त्वं गच्छ यात्रां मया सह। व्रियन्ताम् ईप्सिता भोगाः परिहार्याश् च पुष्कलाः।

saumya vijñātarūpas tvaṃ gaccha yātrāṃ mayā saha. vriyantām īpsitā bhogāḥ parihāryāś ca puṣkalāḥ.

तीक्ष्णा वयम् इति ख्याता भवतो ज्ञापयामहे। मृदुपूर्वं घातिनस् ते श्रेयश् चाधिगमिष्यति।

tīkṣṇā vayam iti khyātā bhavato jñāpayāmahe. mṛdupūrvaṃ ghātinas te śreyaś cādhigamiṣyati.

अथ संपूज्य तद् वाक्यं मृगेन्द्रस्य महात्मनः। गोमायुः प्रश्रितं वाक्यं बभाषे किं चिद् आनतः।

atha saṃpūjya tad vākyaṃ mṛgendrasya mahātmanaḥ. gomāyuḥ praśritaṃ vākyaṃ babhāṣe kiṃ cid ānataḥ.

सदृशं मृगराजैतत् तव वाक्यं मदन्तरे। यत् सहायान् मृगयसे धर्मार्थकुशलाञ् शुचीन्।

sadṛśaṃ mṛgarājaitat tava vākyaṃ madantare. yat sahāyān mṛgayase dharmārthakuśalāñ śucīn.

न शक्यम् अनमात्येन महत्त्वम् अनुशासितुम्। दुष्टामात्येन वा वीर शरीरपरिपन्थिना।

na śakyam anamātyena mahattvam anuśāsitum. duṣṭāmātyena vā vīra śarīraparipanthinā.

सहायान् अनुरक्तांस् तु यतेतानुपसंहितान्। परस्परम् असंघुष्टान् विजिगीषून् अलोलुपान्।

sahāyān anuraktāṃs tu yatetānupasaṃhitān. parasparam asaṃghuṣṭān vijigīṣūn alolupān.

तान् अतीतोपधान् प्राज्ञान् हिते युक्तान् मनस्विनः। पूजयेथा महाभागान् यथाचार्यान् यथा पितॄन्।

tān atītopadhān prājñān hite yuktān manasvinaḥ. pūjayethā mahābhāgān yathācāryān yathā pitṝn.

न त्व् एवं मम संतोषाद् रोचते ऽन्यन् मृगाधिप। न कामये सुखान् भोगान् ऐश्वर्यं वा त्वदाश्रयम्।

na tv evaṃ mama saṃtoṣād rocate 'nyan mṛgādhipa. na kāmaye sukhān bhogān aiśvaryaṃ vā tvadāśrayam.

न योक्ष्यति हि मे शीलं तव भृत्यैः पुरातनैः। ते त्वां विभेदयिष्यन्ति दुःखशीला मदन्तरे।

na yokṣyati hi me śīlaṃ tava bhṛtyaiḥ purātanaiḥ. te tvāṃ vibhedayiṣyanti duḥkhaśīlā madantare.

संश्रयः श्लाघनीयस् त्वम् अन्येषाम् अपि भास्वताम्। कृतात्मा सुमहाभागः पापकेष्व् अप्य् अदारुणः।

saṃśrayaḥ ślāghanīyas tvam anyeṣām api bhāsvatām. kṛtātmā sumahābhāgaḥ pāpakeṣv apy adāruṇaḥ.

दीर्घदर्शी महोत्साहः स्थूललक्ष्यो महाबलः। कृती चामोघकर्तासि भाव्यैश् च समलंकृतः।

dīrghadarśī mahotsāhaḥ sthūlalakṣyo mahābalaḥ. kṛtī cāmoghakartāsi bhāvyaiś ca samalaṃkṛtaḥ.

किं तु स्वेनास्मि संतुष्टो दुःखा वृत्तिर् अनुष्ठिता। सेवायाश् चापि नाभिज्ञः स्वच्छन्देन वनेचरः।

kiṃ tu svenāsmi saṃtuṣṭo duḥkhā vṛttir anuṣṭhitā. sevāyāś cāpi nābhijñaḥ svacchandena vanecaraḥ.

राजोपक्रोशदोषाश् च सर्वे संश्रयवासिनाम्। वनचर्या च निःसङ्गा निर्भया निरवग्रहा।

rājopakrośadoṣāś ca sarve saṃśrayavāsinām. vanacaryā ca niḥsaṅgā nirbhayā niravagrahā.

नृपेणाहूयमानस्य यत् तिष्ठति भयं हृदि। न तत् तिष्ठति तुष्टानां वने मूलफलाशिनाम्।

nṛpeṇāhūyamānasya yat tiṣṭhati bhayaṃ hṛdi. na tat tiṣṭhati tuṣṭānāṃ vane mūlaphalāśinām.

पानीयं वा निरायासं स्वाद्व् अन्नं वा भयोत्तरम्। विचार्य खलु पश्यामि तत् सुखं यत्र निर्वृतिः।

pānīyaṃ vā nirāyāsaṃ svādv annaṃ vā bhayottaram. vicārya khalu paśyāmi tat sukhaṃ yatra nirvṛtiḥ.

अपराधैर् न तावन्तो भृत्याः शिष्टा नराधिपैः। उपघातैर् यथा भृत्या दूषिता निधनं गताः।

aparādhair na tāvanto bhṛtyāḥ śiṣṭā narādhipaiḥ. upaghātair yathā bhṛtyā dūṣitā nidhanaṃ gatāḥ.

यदि त्व् एतन् मया कार्यं मृगेन्द्रो यदि मन्यते। समयं कृतम् इच्छामि वर्तितव्यं यथा मयि।

yadi tv etan mayā kāryaṃ mṛgendro yadi manyate. samayaṃ kṛtam icchāmi vartitavyaṃ yathā mayi.

मदीया माननीयास् ते श्रोतव्यं च हितं वचः। कल्पिता या च ते वृत्तिः सा भवेत् तव सुस्थिरा।

madīyā mānanīyās te śrotavyaṃ ca hitaṃ vacaḥ. kalpitā yā ca te vṛttiḥ sā bhavet tava susthirā.

न मन्त्रयेयम् अन्यैस् ते सचिवैः सह कर्हि चित्। नीतिमन्तः परीप्सन्तो वृथा ब्रूयुः परे मयि।

na mantrayeyam anyais te sacivaiḥ saha karhi cit. nītimantaḥ parīpsanto vṛthā brūyuḥ pare mayi.

एक एकेन संगम्य रहो ब्रूयां हितं तव। न च ते ज्ञातिकार्येषु प्रष्टव्यो ऽहं हिताहिते।

eka ekena saṃgamya raho brūyāṃ hitaṃ tava. na ca te jñātikāryeṣu praṣṭavyo 'haṃ hitāhite.

मया संमन्त्र्य पश्चाच् च न हिंस्याः सचिवास् त्वया। मदीयानां च कुपितो मा त्वं दण्डं निपातयेः।

mayā saṃmantrya paścāc ca na hiṃsyāḥ sacivās tvayā. madīyānāṃ ca kupito mā tvaṃ daṇḍaṃ nipātayeḥ.

एवम् अस्त्व् इति तेनासौ मृगेन्द्रेणाभिपूजितः। प्राप्तवान् मतिसाचिव्यं गोमायुर् व्याघ्रयोनितः।

evam astv iti tenāsau mṛgendreṇābhipūjitaḥ. prāptavān matisācivyaṃ gomāyur vyāghrayonitaḥ.

तं तथा सत्कृतं दृष्ट्वा युज्यमानं च कर्मणि। प्राद्विषन् कृतसंघाताः पूर्वभृत्या मुहुर् मुहुः।

taṃ tathā satkṛtaṃ dṛṣṭvā yujyamānaṃ ca karmaṇi. prādviṣan kṛtasaṃghātāḥ pūrvabhṛtyā muhur muhuḥ.

मित्रबुद्ध्या च गोमायुं सान्त्वयित्वा प्रवेश्य च। दोषेषु समतां नेतुम् ऐच्छन्न् अशुभबुद्धयः।

mitrabuddhyā ca gomāyuṃ sāntvayitvā praveśya ca. doṣeṣu samatāṃ netum aicchann aśubhabuddhayaḥ.

अन्यथा ह्य् उचिताः पूर्वं परद्रव्यापहारिणः। अशक्ताः किं चिद् आदातुं द्रव्यं गोमायुयन्त्रिताः।

anyathā hy ucitāḥ pūrvaṃ paradravyāpahāriṇaḥ. aśaktāḥ kiṃ cid ādātuṃ dravyaṃ gomāyuyantritāḥ.

व्युत्थानं चात्र काङ्क्षद्भिः कथाभिः प्रविलोभ्यते। धनेन महता चैव बुद्धिर् अस्य विलोभ्यते।

vyutthānaṃ cātra kāṅkṣadbhiḥ kathābhiḥ pravilobhyate. dhanena mahatā caiva buddhir asya vilobhyate.

न चापि स महाप्राज्ञस् तस्माद् धैर्याच् चचाल ह। अथास्य समयं कृत्वा विनाशाय स्थिताः परे।

na cāpi sa mahāprājñas tasmād dhairyāc cacāla ha. athāsya samayaṃ kṛtvā vināśāya sthitāḥ pare.

ईप्सितं च मृगेन्द्रस्य मांसं यत् तत्र संस्कृतम्। अपनीय स्वयं तद् धि तैर् न्यस्तं तस्य वेश्मनि।

īpsitaṃ ca mṛgendrasya māṃsaṃ yat tatra saṃskṛtam. apanīya svayaṃ tad dhi tair nyastaṃ tasya veśmani.

यदर्थं चाप्य् अपहृतं येन यच् चैव मन्त्रितम्। तस्य तद् विदितं सर्वं कारणार्थं च मर्षितम्।

yadarthaṃ cāpy apahṛtaṃ yena yac caiva mantritam. tasya tad viditaṃ sarvaṃ kāraṇārthaṃ ca marṣitam.

समयो ऽयं कृतस् तेन साचिव्यम् उपगच्छता। नोपघातस् त्वया ग्राह्यो राजन् मैत्रीम् इहेच्छता। इति तस्य च मन्त्रस्य स्थित्यर्थं तद् उपेक्षितम्। भीष्म उवाच। क्षुधितस्य मृगेन्द्रस्य भोक्तुम् अभ्युत्थितस्य च।

samayo 'yaṃ kṛtas tena sācivyam upagacchatā. nopaghātas tvayā grāhyo rājan maitrīm ihecchatā. iti tasya ca mantrasya sthityarthaṃ tad upekṣitam. bhīṣma uvāca. kṣudhitasya mṛgendrasya bhoktum abhyutthitasya ca.

भोजने चोपहर्तव्ये तन् मांसं न स्म दृश्यते। मृगराजेन चाज्ञप्तं मृग्यतां चोर इत्य् उत।

bhojane copahartavye tan māṃsaṃ na sma dṛśyate. mṛgarājena cājñaptaṃ mṛgyatāṃ cora ity uta.

कृतकैश् चापि तन् मांसं मृगेन्द्रायोपवर्णितम्। सचिवेनोपनीतं ते विदुषा प्राज्ञमानिना।

kṛtakaiś cāpi tan māṃsaṃ mṛgendrāyopavarṇitam. sacivenopanītaṃ te viduṣā prājñamāninā.

सरोषस् त्व् अथ शार्दूलः श्रुत्वा गोमायुचापलम्। बभूवामर्षितो राजा वधं चास्याभ्यरोचयत्।

saroṣas tv atha śārdūlaḥ śrutvā gomāyucāpalam. babhūvāmarṣito rājā vadhaṃ cāsyābhyarocayat.

छिद्रं तु तस्य तद् दृष्ट्वा प्रोचुस् ते पूर्वमन्त्रिणः। सर्वेषाम् एव सो ऽस्माकं वृत्तिभङ्गेषु वर्तते। निश्चित्यैवं ततस् तस्य ते तत् कर्माण्य् अवर्णयन्।

chidraṃ tu tasya tad dṛṣṭvā procus te pūrvamantriṇaḥ. sarveṣām eva so 'smākaṃ vṛttibhaṅgeṣu vartate. niścityaivaṃ tatas tasya te tat karmāṇy avarṇayan.

इदं चास्येदृशं कर्म वाल्लभ्येन तु रक्ष्यते। श्रुतश् च स्वामिना पूर्वं यादृशो नैष तादृशः।

idaṃ cāsyedṛśaṃ karma vāllabhyena tu rakṣyate. śrutaś ca svāminā pūrvaṃ yādṛśo naiṣa tādṛśaḥ.

वाङ्मात्रेणैव धर्मिष्ठः स्वभावेन तु दारुणः। धर्मच्छद्मा ह्य् अयं पापो वृथाचारपरिग्रहः। कार्यार्थं भोजनार्थेषु व्रतेषु कृतवाञ् श्रमम्। यदि विप्रत्ययो ह्य् एष तद् इदं दर्शयाम ते। तन्मांसं चैव गोमायोस् तत्क्षणात् तैस् तु डौकितम्।

vāṅmātreṇaiva dharmiṣṭhaḥ svabhāvena tu dāruṇaḥ. dharmacchadmā hy ayaṃ pāpo vṛthācāraparigrahaḥ. kāryārthaṃ bhojanārtheṣu vrateṣu kṛtavāñ śramam. yadi vipratyayo hy eṣa tad idaṃ darśayāma te. tanmāṃsaṃ caiva gomāyos tatkṣaṇāt tais tu ḍaukitam.

मांसापनयनं ज्ञात्वा व्याघ्रस् तेषां तु तद् वचः। आज्ञापयाम् आस तदा गोमायुर् वध्यताम् इति।

māṃsāpanayanaṃ jñātvā vyāghras teṣāṃ tu tad vacaḥ. ājñāpayām āsa tadā gomāyur vadhyatām iti.

शार्दूलवचनं श्रुत्वा शार्दूलजननी ततः। मृगराजं हितैर् वाक्यैः संबोधयितुम् आगमत्।

śārdūlavacanaṃ śrutvā śārdūlajananī tataḥ. mṛgarājaṃ hitair vākyaiḥ saṃbodhayitum āgamat.

पुत्र नैतत् त्वया ग्राह्यं कपटारम्भसंवृतम्। कर्मसंघर्षजैर् दोषैर् दुष्यत्य् अशुचिभिः शुचिः।

putra naitat tvayā grāhyaṃ kapaṭārambhasaṃvṛtam. karmasaṃgharṣajair doṣair duṣyaty aśucibhiḥ śuciḥ.

नोच्छ्रितं सहते कश् चित् प्रक्रिया वैरकारिका। शुचेर् अपि हि युक्तस्य दोष एव निपात्यते। मुनेर् अपि वनस्थस्य स्वानि कर्माणि कुर्वतः। उत्पद्यन्ते त्रयः पक्षा मित्रोदासीनशत्रवः।

nocchritaṃ sahate kaś cit prakriyā vairakārikā. śucer api hi yuktasya doṣa eva nipātyate. muner api vanasthasya svāni karmāṇi kurvataḥ. utpadyante trayaḥ pakṣā mitrodāsīnaśatravaḥ.

लुब्धानां शुचयो द्वेष्याः कातराणां तरस्विनः। मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या दरिद्राणां महाधनाः। अधार्मिकाणां धर्मिष्ठा विरूपाणां सुरूपकाः।

lubdhānāṃ śucayo dveṣyāḥ kātarāṇāṃ tarasvinaḥ. mūrkhāṇāṃ paṇḍitā dveṣyā daridrāṇāṃ mahādhanāḥ. adhārmikāṇāṃ dharmiṣṭhā virūpāṇāṃ surūpakāḥ.

बहवः पण्डिता लुब्धाः सर्वे मायोपजीविनः। कुर्युर् दोषम् अदोषस्य बृहस्पतिमतेर् अपि।

bahavaḥ paṇḍitā lubdhāḥ sarve māyopajīvinaḥ. kuryur doṣam adoṣasya bṛhaspatimater api.

शून्यात् तच् च गृहान् मांसं यद् अद्यापहृतं तव। नेच्छते दीयमानं च साधु तावद् विमृश्यताम्।

śūnyāt tac ca gṛhān māṃsaṃ yad adyāpahṛtaṃ tava. necchate dīyamānaṃ ca sādhu tāvad vimṛśyatām.

असत्याः सत्यसंकाशाः सत्याश् चासत्यदर्शिनः। दृश्यन्ते विविधा भावास् तेषु युक्तं परीक्षणम्।

asatyāḥ satyasaṃkāśāḥ satyāś cāsatyadarśinaḥ. dṛśyante vividhā bhāvās teṣu yuktaṃ parīkṣaṇam.

तलवद् दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाड् इव। न चैवास्ति तलं व्योम्नि न खद्योते हुताशनः।

talavad dṛśyate vyoma khadyoto havyavāḍ iva. na caivāsti talaṃ vyomni na khadyote hutāśanaḥ.

तस्मात् प्रत्यक्षदृष्टो ऽपि युक्तम् अर्थः परीक्षितुम्। परीक्ष्य ज्ञापयन् ह्य् अर्थान् न पश्चात् परितप्यते।

tasmāt pratyakṣadṛṣṭo 'pi yuktam arthaḥ parīkṣitum. parīkṣya jñāpayan hy arthān na paścāt paritapyate.

न दुष्करम् इदं पुत्र यत् प्रभुर् घातयेत् परम्। श्लाघनीया च वर्या च लोके प्रभवतां क्षमा।

na duṣkaram idaṃ putra yat prabhur ghātayet param. ślāghanīyā ca varyā ca loke prabhavatāṃ kṣamā.

स्थापितो ऽयं पुत्र त्वया सामन्तेष्व् अधि विश्रुतः। दुःखेनासाद्यते पात्रं धार्यताम् एष ते सुहृत्।

sthāpito 'yaṃ putra tvayā sāmanteṣv adhi viśrutaḥ. duḥkhenāsādyate pātraṃ dhāryatām eṣa te suhṛt.

दूषितं परदोषैर् हि गृह्णीते यो ऽन्यथा शुचिम्। स्वयं संदूषितामात्यः क्षिप्रम् एव विनश्यति।

dūṣitaṃ paradoṣair hi gṛhṇīte yo 'nyathā śucim. svayaṃ saṃdūṣitāmātyaḥ kṣipram eva vinaśyati.

तस्माद् अथारिसंघाताद् गोमायोः कश् चिद् आगतः। धर्मात्मा तेन चाख्यातं यथैतत् कपटं कृतम्।

tasmād athārisaṃghātād gomāyoḥ kaś cid āgataḥ. dharmātmā tena cākhyātaṃ yathaitat kapaṭaṃ kṛtam.

ततो विज्ञातचारित्रः सत्कृत्य स विमोक्षितः। परिष्वक्तश् च सस्नेहं मृगेन्द्रेण पुनः पुनः।

tato vijñātacāritraḥ satkṛtya sa vimokṣitaḥ. pariṣvaktaś ca sasnehaṃ mṛgendreṇa punaḥ punaḥ.

अनुज्ञाप्य मृगेन्द्रं तु गोमायुर् नीतिशास्त्रवित्। तेनामर्षेण संतप्तः प्रायम् आसितुम् ऐच्छत।

anujñāpya mṛgendraṃ tu gomāyur nītiśāstravit. tenāmarṣeṇa saṃtaptaḥ prāyam āsitum aicchata.

शार्दूलस् तत्र गोमायुं स्नेहात् प्रस्रुतलोचनः। अवारयत् स धर्मिष्ठं पूजया प्रतिपूजयन्।

śārdūlas tatra gomāyuṃ snehāt prasrutalocanaḥ. avārayat sa dharmiṣṭhaṃ pūjayā pratipūjayan.

तं स गोमायुर् आलोक्य स्नेहाद् आगतसंभ्रमम्। बभाषे प्रणतो वाक्यं बाष्पगद्गदया गिरा।

taṃ sa gomāyur ālokya snehād āgatasaṃbhramam. babhāṣe praṇato vākyaṃ bāṣpagadgadayā girā.

पूजितो ऽहं त्वया पूर्वं पश्चाच् चैव विमानितः। परेषाम् आस्पदं नीतो वस्तुं नार्हाम्य् अहं त्वयि।

pūjito 'haṃ tvayā pūrvaṃ paścāc caiva vimānitaḥ. pareṣām āspadaṃ nīto vastuṃ nārhāmy ahaṃ tvayi.

स्वसंतुष्टाश् च्युताः स्थानान् मानात् प्रत्यवरोपिताः। स्वयं चोपहृता भृत्या ये चाप्य् उपहृताः परैः।

svasaṃtuṣṭāś cyutāḥ sthānān mānāt pratyavaropitāḥ. svayaṃ copahṛtā bhṛtyā ye cāpy upahṛtāḥ paraiḥ.

परिक्षीणाश् च लुब्धाश् च क्रूराः काराभितापिताः। हृतस्वा मानिनो ये च त्यक्तोपात्ता महेप्सवः।

parikṣīṇāś ca lubdhāś ca krūrāḥ kārābhitāpitāḥ. hṛtasvā mānino ye ca tyaktopāttā mahepsavaḥ.

संतापिताश् च ये के चिद् व्यसनौघप्रतीक्षिणः। अन्तर्हिताः सोपहिताः सर्वे ते परसाधनाः।

saṃtāpitāś ca ye ke cid vyasanaughapratīkṣiṇaḥ. antarhitāḥ sopahitāḥ sarve te parasādhanāḥ.

अवमानेन युक्तस्य स्थापितस्य च मे पुनः। कथं यास्यसि विश्वासम् अहम् एष्यामि वा पुनः।

avamānena yuktasya sthāpitasya ca me punaḥ. kathaṃ yāsyasi viśvāsam aham eṣyāmi vā punaḥ.

समर्थ इति संगृह्य स्थापयित्वा परीक्ष्य च। कृतं च समयं भित्त्वा त्वयाहम् अवमानितः।

samartha iti saṃgṛhya sthāpayitvā parīkṣya ca. kṛtaṃ ca samayaṃ bhittvā tvayāham avamānitaḥ.

प्रथमं यः समाख्यातः शीलवान् इति संसदि। न वाच्यं तस्य वैगुण्यं प्रतिज्ञां परिरक्षता।

prathamaṃ yaḥ samākhyātaḥ śīlavān iti saṃsadi. na vācyaṃ tasya vaiguṇyaṃ pratijñāṃ parirakṣatā.

एवं चावमतस्येह विश्वासं किं प्रयास्यसि। त्वयि चैव ह्य् अविश्वासे ममोद्वेगो भविष्यति।

evaṃ cāvamatasyeha viśvāsaṃ kiṃ prayāsyasi. tvayi caiva hy aviśvāse mamodvego bhaviṣyati.

शङ्कितस् त्वम् अहं भीतः परे छिद्रानुदर्शिनः। अस्निग्धाश् चैव दुस्तोषाः कर्म चैतद् बहुच्छलम्। पूर्वसंमानता यत्र पश्चाच् चैव विमानना। न तं धीराः प्रशंसन्ति संमानितविमानितम्।

śaṅkitas tvam ahaṃ bhītaḥ pare chidrānudarśinaḥ. asnigdhāś caiva dustoṣāḥ karma caitad bahucchalam. pūrvasaṃmānatā yatra paścāc caiva vimānanā. na taṃ dhīrāḥ praśaṃsanti saṃmānitavimānitam.

दुःखेन श्लेष्यते भिन्नं श्लिष्टं दुःखेन भिद्यते। भिन्नश्लिष्टा तु या प्रीतिर् न सा स्नेहेन वर्तते।

duḥkhena śleṣyate bhinnaṃ śliṣṭaṃ duḥkhena bhidyate. bhinnaśliṣṭā tu yā prītir na sā snehena vartate.

कश् चिद् एव हि भीतस् तु दृश्यते न परात्मनोः। कार्यापेक्षा हि वर्तन्ते भावाः स्निग्धास् तु दुर्लभाः।

kaś cid eva hi bhītas tu dṛśyate na parātmanoḥ. kāryāpekṣā hi vartante bhāvāḥ snigdhās tu durlabhāḥ.

सुदुःखं पुरुषज्ञानं चित्तं ह्य् एषां चलाचलम्। समर्थो वाप्य् अशक्तो वा शतेष्व् एको ऽधिगम्यते।

suduḥkhaṃ puruṣajñānaṃ cittaṃ hy eṣāṃ calācalam. samartho vāpy aśakto vā śateṣv eko 'dhigamyate.

अकस्मात् प्रक्रिया नॄणाम् अकस्माच् चापकर्षणम्। शुभाशुभे महत्त्वं च प्रकर्तुं बुद्धिलाघवात्।

akasmāt prakriyā nṝṇām akasmāc cāpakarṣaṇam. śubhāśubhe mahattvaṃ ca prakartuṃ buddhilāghavāt.

एवं बहुविधं सान्त्वम् उक्त्वा धर्मार्थहेतुमत्। प्रसादयित्वा राजानं गोमायुर् वनम् अभ्यगात्।

evaṃ bahuvidhaṃ sāntvam uktvā dharmārthahetumat. prasādayitvā rājānaṃ gomāyur vanam abhyagāt.

अगृह्यानुनयं तस्य मृगेन्द्रस्य स बुद्धिमान्। गोमायुः प्रायम् आसीनस् त्यक्त्वा देहं दिवं ययौ।

agṛhyānunayaṃ tasya mṛgendrasya sa buddhimān. gomāyuḥ prāyam āsīnas tyaktvā dehaṃ divaṃ yayau.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...