महाभारत 12.110 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←शान्ति पर्व→

←अध्याय 110→

[mh-12-110] • 26 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। कथं धर्मे स्थातुम् इच्छन् नरो वर्तेत भारत। विद्वञ् जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ।

yudhiṣṭhira uvāca. kathaṃ dharme sthātum icchan naro varteta bhārata. vidvañ jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha.

सत्यं चैवानृतं चोभे लोकान् आवृत्य तिष्ठतः। तयोः किम् आचरेद् राजन् पुरुषो धर्मनिश्चितः।

satyaṃ caivānṛtaṃ cobhe lokān āvṛtya tiṣṭhataḥ. tayoḥ kim ācared rājan puruṣo dharmaniścitaḥ.

किं स्वित् सत्यं किम् अनृतं किं स्विद् धर्म्यं सनातनम्। कस्मिन् काले वदेत् सत्यं कस्मिन् काले ऽनृतं वदेत्।

kiṃ svit satyaṃ kim anṛtaṃ kiṃ svid dharmyaṃ sanātanam. kasmin kāle vadet satyaṃ kasmin kāle 'nṛtaṃ vadet.

भीष्म उवाच। सत्यस्य वचनं साधु न सत्याद् विद्यते परम्। यद् भूलोके सुदुर्ज्ञातं तत् ते वक्ष्यामि भारत।

bhīṣma uvāca. satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param. yad bhūloke sudurjñātaṃ tat te vakṣyāmi bhārata.

भवेत् सत्यं न वक्तव्यं वक्तव्यम् अनृतं भवेत्। यत्रानृतं भवेत् सत्यं सत्यं वाप्य् अनृतं भवेत्।

bhavet satyaṃ na vaktavyaṃ vaktavyam anṛtaṃ bhavet. yatrānṛtaṃ bhavet satyaṃ satyaṃ vāpy anṛtaṃ bhavet.

तादृशे मुह्यते बालो यत्र सत्यम् अनिष्ठितम्। सत्यानृते विनिश्चित्य ततो भवति धर्मवित्।

tādṛśe muhyate bālo yatra satyam aniṣṭhitam. satyānṛte viniścitya tato bhavati dharmavit.

अप्य् अनार्यो ऽकृतप्रज्ञः पुरुषो ऽपि सुदारुणः। सुमहत् प्राप्नुयात् पुण्यं बलाको ऽन्धवधाद् इव।

apy anāryo 'kṛtaprajñaḥ puruṣo 'pi sudāruṇaḥ. sumahat prāpnuyāt puṇyaṃ balāko 'ndhavadhād iva.

किम् आश्चर्यं च यन् मूढो धर्मकामो ऽप्य् अधर्मवित्। सुमहत् प्राप्नुयात् पापं गङ्गायाम् इव कौशिकः।

kim āścaryaṃ ca yan mūḍho dharmakāmo 'py adharmavit. sumahat prāpnuyāt pāpaṃ gaṅgāyām iva kauśikaḥ.

तादृशो ऽयम् अनुप्रश्नो यत्र धर्मः सुदुर्वचः। दुष्करः प्रतिसंख्यातुं तर्केणात्र व्यवस्यति।

tādṛśo 'yam anupraśno yatra dharmaḥ sudurvacaḥ. duṣkaraḥ pratisaṃkhyātuṃ tarkeṇātra vyavasyati.

प्रभावार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम्। यत् स्याद् अहिंसासंयुक्तं स धर्म इति निश्चयः। अहिंसार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम्। यत् स्याद् अहिंसासंयुक्तं स धर्म इति निश्चयः। अहिंसा सत्यम् अक्रोधस् तपो दानं दमो मतिः। अनसूयाप्य् अमात्सर्यम् अनीर्ष्या शीलम् एव च। एष धर्मः कुरुश्रेष्ठ कथितः परमेष्ठिना। ब्रह्मणा देवदेवेन अयं चैव सनातनः। अस्मिन् धर्मे स्थितो राजन् नरो भद्राणि पश्यति। श्रौतो वधात्मको धर्म अहिंसा परमार्थिकः।

prabhāvārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam. yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ. ahiṃsārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam. yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ. ahiṃsā satyam akrodhas tapo dānaṃ damo matiḥ. anasūyāpy amātsaryam anīrṣyā śīlam eva ca. eṣa dharmaḥ kuruśreṣṭha kathitaḥ parameṣṭhinā. brahmaṇā devadevena ayaṃ caiva sanātanaḥ. asmin dharme sthito rājan naro bhadrāṇi paśyati. śrauto vadhātmako dharma ahiṃsā paramārthikaḥ.

धारणाद् धर्म इत्य् आहुर् धर्मेण विधृताः प्रजाः। यत् स्याद् धारणसंयुक्तं स धर्म इति निश्चयः। हितं स्याद् यत्र भूतानां पतितानां सुसंकटे।

dhāraṇād dharma ity āhur dharmeṇa vidhṛtāḥ prajāḥ. yat syād dhāraṇasaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ. hitaṃ syād yatra bhūtānāṃ patitānāṃ susaṃkaṭe.

श्रुतिधर्म इति ह्य् एके नेत्य् आहुर् अपरे जनाः। न तु तत् प्रत्यसूयामो न हि सर्वं विधीयते।

śrutidharma iti hy eke nety āhur apare janāḥ. na tu tat pratyasūyāmo na hi sarvaṃ vidhīyate.

ये ऽन्यायेन जिहीर्षन्तो धनम् इच्छन्ति कर्हि चित्। तेभ्यस् तन् न तद् आख्येयं स धर्म इति निश्चयः।

ye 'nyāyena jihīrṣanto dhanam icchanti karhi cit. tebhyas tan na tad ākhyeyaṃ sa dharma iti niścayaḥ.

अकूजनेन चेन् मोक्षो नात्र कूजेत् कथं चन। अवश्यं कूजितव्यं वा शङ्केरन् वाप्य् अकूजनात्। ये ऽन्ये चाप्य् अनृतं कुर्युः कुर्याद् एव विचारणम्।

akūjanena cen mokṣo nātra kūjet kathaṃ cana. avaśyaṃ kūjitavyaṃ vā śaṅkeran vāpy akūjanāt. ye 'nye cāpy anṛtaṃ kuryuḥ kuryād eva vicāraṇam.

श्रेयस् तत्रानृतं वक्तुं सत्याद् इति विचारितम्। अक्षयेभ्यो वधं राजन् कुर्याद् एवाविचारयन्। अबुद्धानुशये दोषं श्रेयस् तत्रानृतं भवेत्। न स्तेनैः सह संबन्धान् मुच्यते शपथाद् अपि। श्रेयस् तत्रानृतं वक्तुं सत्याद् इति हि धारणा। यः पापैः सह संबन्धान् मुच्यते शपथाद् इति।

śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti vicāritam. akṣayebhyo vadhaṃ rājan kuryād evāvicārayan. abuddhānuśaye doṣaṃ śreyas tatrānṛtaṃ bhavet. na stenaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād api. śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti hi dhāraṇā. yaḥ pāpaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād iti.

न च तेभ्यो धनं देयं शक्ये सति कथं चन। पापेभ्यो हि धनं दत्तं दातारम् अपि पीडयेत्।

na ca tebhyo dhanaṃ deyaṃ śakye sati kathaṃ cana. pāpebhyo hi dhanaṃ dattaṃ dātāram api pīḍayet.

स्वशरीरोपरोधेन वरम् आदातुम् इच्छतः। सत्यसंप्रतिपत्त्यर्थं ये ब्रूयुः साक्षिणः क्व चित्। अनुक्त्वा तत्र तद् वाच्यं सर्वे ते ऽनृतवादिनः।

svaśarīroparodhena varam ādātum icchataḥ. satyasaṃpratipattyarthaṃ ye brūyuḥ sākṣiṇaḥ kva cit. anuktvā tatra tad vācyaṃ sarve te 'nṛtavādinaḥ.

प्राणात्यये विवाहे च वक्तव्यम् अनृतं भवेत्। अर्थस्य रक्षणार्थाय परेषां धर्मकारणात्। परेषां धर्मम् आकाङ्क्षन् नीचः स्याद् धर्मभिक्षुकः।

prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet. arthasya rakṣaṇārthāya pareṣāṃ dharmakāraṇāt. pareṣāṃ dharmam ākāṅkṣan nīcaḥ syād dharmabhikṣukaḥ.

प्रतिश्रुत्य तु दातव्यं श्वःकार्यस् तु बलात्कृतः। यः कश् चिद् धर्मसमयात् प्रच्युतो ऽधर्मम् आस्थितः। दम्भेनैव स हन्तव्यस् तं पन्थानं समाश्रितः। च्युतः सदैव धर्मेभ्यो ऽमानवं धर्मम् आस्थितः।

pratiśrutya tu dātavyaṃ śvaḥkāryas tu balātkṛtaḥ. yaḥ kaś cid dharmasamayāt pracyuto 'dharmam āsthitaḥ. dambhenaiva sa hantavyas taṃ panthānaṃ samāśritaḥ. cyutaḥ sadaiva dharmebhyo 'mānavaṃ dharmam āsthitaḥ.

शठः स्वधर्मम् उत्सृज्य तम् इच्छेद् उपजीवितुम्। सर्वोपायैर् निहन्तव्यः पापो निकृतिजीवनः।

śaṭhaḥ svadharmam utsṛjya tam icched upajīvitum. sarvopāyair nihantavyaḥ pāpo nikṛtijīvanaḥ.

धनम् इत्य् एव पापानां सर्वेषाम् इह निश्चयः। ये ऽविषह्या ह्य् असंभोज्या निकृत्या पतनं गताः।

dhanam ity eva pāpānāṃ sarveṣām iha niścayaḥ. ye 'viṣahyā hy asaṃbhojyā nikṛtyā patanaṃ gatāḥ.

च्युता देवमनुष्येभ्यो यथा प्रेतास् तथैव ते। निर्यज्ञास् तपसा हीना मा स्म तैः सह संगमः। धनादानाद् दुःखतरं जीविताद् विप्रयोजनम्।

cyutā devamanuṣyebhyo yathā pretās tathaiva te. niryajñās tapasā hīnā mā sma taiḥ saha saṃgamaḥ. dhanādānād duḥkhataraṃ jīvitād viprayojanam.

अयं वो रोचतां धर्म इति वाच्यः प्रयत्नतः। न कश् चिद् अस्ति पापानां धर्म इत्य् एष निश्चयः।

ayaṃ vo rocatāṃ dharma iti vācyaḥ prayatnataḥ. na kaś cid asti pāpānāṃ dharma ity eṣa niścayaḥ.

तथागतं च यो हन्यान् नासौ पापेन लिप्यते। स्वकर्मणा हतं हन्ति हत एव स हन्यते। तेषु यः समयं कश् चित् कुर्वीत हतबुद्धिषु।

tathāgataṃ ca yo hanyān nāsau pāpena lipyate. svakarmaṇā hataṃ hanti hata eva sa hanyate. teṣu yaḥ samayaṃ kaś cit kurvīta hatabuddhiṣu.

यथा काकश् च गृध्रश् च तथैवोपधिजीविनः। ऊर्ध्वं देहविमोक्षान्ते भवन्त्य् एतासु योनिषु।

yathā kākaś ca gṛdhraś ca tathaivopadhijīvinaḥ. ūrdhvaṃ dehavimokṣānte bhavanty etāsu yoniṣu.

यस्मिन् यथा वर्तते यो मनुष्यस्; तस्मिंस् तथा वर्तितव्यं स धर्मः। मायाचारो मायया वर्तितव्यः; साध्वाचारः साधुना प्रत्युदेयः।

yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ. māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhvācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...