महाभारत 11.2 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←स्त्री पर्व→

←अध्याय 2→

[mh-11-2] • 23 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो ऽमृतसमैर् वाक्यैर् ह्लादयन् पुरुषर्षभम्। वैचित्रवीर्यं विदुरो यद् उवाच निबोध तत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato 'mṛtasamair vākyair hlādayan puruṣarṣabham. vaicitravīryaṃ viduro yad uvāca nibodha tat.

विदुर उवाच। उत्तिष्ठ राजन् किं शेषे धारयात्मानम् आत्मना। स्थिरजङ्गममर्त्यानां सर्वेषाम् एष निर्णयः। एषा वै सर्वसत्त्वानां लोकेश्वर परा गतिः।

vidura uvāca. uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe dhārayātmānam ātmanā. sthirajaṅgamamartyānāṃ sarveṣām eṣa nirṇayaḥ. eṣā vai sarvasattvānāṃ lokeśvara parā gatiḥ.

सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः। संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम्।

sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ. saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam.

यदा शूरं च भीरुं च यमः कर्षति भारत। तत् किं न योत्स्यन्ति हि ते क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ।

yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca yamaḥ karṣati bhārata. tat kiṃ na yotsyanti hi te kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha.

अयुध्यमानो म्रियते युध्यमानश् च जीवति। कालं प्राप्य महाराज न कश् चिद् अतिवर्तते। अभावादीनि भूतानि भावमध्यानि भारत। अभावनिधनान्य् एव तत्र का परिदेवना। न शोचन् मृतम् अन्वेति न शोचन् म्रियते नरः। एवं सांसिद्धिके लोके किमर्थम् अनुशोचसि। कालः कर्षति भूतानि सर्वाणि विविधान्य् उत। न कालस्य प्रियः कश् चिन् न द्वेष्यः कुरुसत्तम। यथा वायुस् तृणाग्राणि संवर्तयति सर्वशः। तथा कालवशं यान्ति भूतानि भरतर्षभ। एकसार्थप्रयातानां सर्वेषां तत्र गामिनाम्। यस्य कालः प्रयात्य् अग्रे तत्र का परिदेवना।

ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati. kālaṃ prāpya mahārāja na kaś cid ativartate. abhāvādīni bhūtāni bhāvamadhyāni bhārata. abhāvanidhanāny eva tatra kā paridevanā. na śocan mṛtam anveti na śocan mriyate naraḥ. evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anuśocasi. kālaḥ karṣati bhūtāni sarvāṇi vividhāny uta. na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama. yathā vāyus tṛṇāgrāṇi saṃvartayati sarvaśaḥ. tathā kālavaśaṃ yānti bhūtāni bharatarṣabha. ekasārthaprayātānāṃ sarveṣāṃ tatra gāminām. yasya kālaḥ prayāty agre tatra kā paridevanā.

न चाप्य् एतान् हतान् युद्धे राजञ् शोचितुम् अर्हसि। प्रमाणं यदि शास्त्राणि गतास् ते परमां गतिम्।

na cāpy etān hatān yuddhe rājañ śocitum arhasi. pramāṇaṃ yadi śāstrāṇi gatās te paramāṃ gatim.

सर्वे स्वाध्यायवन्तो हि सर्वे च चरितव्रताः। सर्वे चाभिमुखाः क्षीणास् तत्र का परिदेवना।

sarve svādhyāyavanto hi sarve ca caritavratāḥ. sarve cābhimukhāḥ kṣīṇās tatra kā paridevanā.

अदर्शनाद् आपतिताः पुनश् चादर्शनं गताः। न ते तव न तेषां त्वं तत्र का परिदेवना।

adarśanād āpatitāḥ punaś cādarśanaṃ gatāḥ. na te tava na teṣāṃ tvaṃ tatra kā paridevanā.

हतो ऽपि लभते स्वर्गं हत्वा च लभते यशः। उभयं नो बहुगुणं नास्ति निष्फलता रणे।

hato 'pi labhate svargaṃ hatvā ca labhate yaśaḥ. ubhayaṃ no bahuguṇaṃ nāsti niṣphalatā raṇe.

तेषां कामदुघांल् लोकान् इन्द्रः संकल्पयिष्यति। इन्द्रस्यातिथयो ह्य् एते भवन्ति पुरुषर्षभ।

teṣāṃ kāmadughāṃl lokān indraḥ saṃkalpayiṣyati. indrasyātithayo hy ete bhavanti puruṣarṣabha.

न यज्ञैर् दक्षिणावद्भिर् न तपोभिर् न विद्यया। स्वर्गं यान्ति तथा मर्त्या यथा शूरा रणे हताः। शरीराग्निषु शूराणां जुहुवुस् ते शराहुतीः। हूयमानाञ् शरांश् चैव सेहुस् तेजस्विनो मिथः। एवं राजंस् तवाचक्षे स्वर्ग्यं पन्थानम् उत्तमम्। न युद्धाद् अधिकं किं चित् क्षत्रियस्येह विद्यते। क्षत्रियास् ते महात्मानः शूराः समितिशोभनाः। आशिषः परमाः प्राप्ता न शोच्याः सर्व एव हि। आत्मानम् आत्मनाश्वास्य मा शुचः पुरुषर्षभ। नाद्य शोकाभिभूतस् त्वं कार्यम् उत्स्रष्टुम् अर्हसि।

na yajñair dakṣiṇāvadbhir na tapobhir na vidyayā. svargaṃ yānti tathā martyā yathā śūrā raṇe hatāḥ. śarīrāgniṣu śūrāṇāṃ juhuvus te śarāhutīḥ. hūyamānāñ śarāṃś caiva sehus tejasvino mithaḥ. evaṃ rājaṃs tavācakṣe svargyaṃ panthānam uttamam. na yuddhād adhikaṃ kiṃ cit kṣatriyasyeha vidyate. kṣatriyās te mahātmānaḥ śūrāḥ samitiśobhanāḥ. āśiṣaḥ paramāḥ prāptā na śocyāḥ sarva eva hi. ātmānam ātmanāśvāsya mā śucaḥ puruṣarṣabha. nādya śokābhibhūtas tvaṃ kāryam utsraṣṭum arhasi.

मातापितृसहस्राणि पुत्रदारशतानि च। संसारेष्व् अनुभूतानि कस्य ते कस्य वा वयम्।

mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca. saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam.

शोकस्थानसहस्राणि भयस्थानशतानि च। दिवसे दिवसे मूढम् आविशन्ति न पण्डितम्।

śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca. divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam.

न कालस्य प्रियः कश् चिन् न द्वेष्यः कुरुसत्तम। न मध्यस्थः क्व चित् कालः सर्वं कालः प्रकर्षति। कालः पचति भूतानि कालः संहरते प्रजाः। कालः सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः।

na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama. na madhyasthaḥ kva cit kālaḥ sarvaṃ kālaḥ prakarṣati. kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharate prajāḥ. kālaḥ supteṣu jāgarti kālo hi duratikramaḥ.

अनित्यं जीवितं रूपं यौवनं द्रव्यसंचयः। आरोग्यं प्रियसंवासो गृध्येद् एषु न पण्डितः।

anityaṃ jīvitaṃ rūpaṃ yauvanaṃ dravyasaṃcayaḥ. ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ.

न जानपदिकं दुःखम् एकः शोचितुम् अर्हसि। अप्य् अभावेन युज्येत तच् चास्य न निवर्तते।

na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhasi. apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate.

अशोचन् प्रतिकुर्वीत यदि पश्येत् पराक्रमम्। भैषज्यम् एतद् दुःखस्य यद् एतन् नानुचिन्तयेत्। चिन्त्यमानं हि न व्येति भूयश् चापि विवर्धते।

aśocan pratikurvīta yadi paśyet parākramam. bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet. cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi vivardhate.

अनिष्टसंप्रयोगाच् च विप्रयोगात् प्रियस्य च। अलब्धलाभाः क्लिश्यन्ते लब्धलाभानुपातिनः। मनुष्या मानसैर् दुःखैर् युज्यन्ते ये ऽल्पबुद्धयः।

aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca. alabdhalābhāḥ kliśyante labdhalābhānupātinaḥ. manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante ye 'lpabuddhayaḥ.

नार्थो न धर्मो न सुखं यद् एतद् अनुशोचसि। न च नापैति कार्यार्थात् त्रिवर्गाच् चैव भ्रश्यते।

nārtho na dharmo na sukhaṃ yad etad anuśocasi. na ca nāpaiti kāryārthāt trivargāc caiva bhraśyate.

अन्याम् अन्यां धनावस्थां प्राप्य वैशेषिकीं नराः। असंतुष्टाः प्रमुह्यन्ति संतोषं यान्ति पण्डिताः।

anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ. asaṃtuṣṭāḥ pramuhyanti saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ.

प्रज्ञया मानसं दुःखं हन्याच् छारीरम् औषधैः। एतज् ज्ञानस्य सामर्थ्यं न बालैः समताम् इयात्।

prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ. etaj jñānasya sāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt.

शयानं चानुशयति तिष्ठन्तं चानुतिष्ठति। अनुधावति धावन्तं कर्म पूर्वकृतं नरम्।

śayānaṃ cānuśayati tiṣṭhantaṃ cānutiṣṭhati. anudhāvati dhāvantaṃ karma pūrvakṛtaṃ naram.

यस्यां यस्याम् अवस्थायां यत् करोति शुभाशुभम्। तस्यां तस्याम् अवस्थायां तत् तत् फलम् उपाश्नुते। येन येन शरीरेण यद् यत् कर्म करोति यः। तेन तेन शरीरेण तत् तत् फलम् उपाश्नुते। आत्मैव ह्य् आत्मनो मित्रम् आत्मैव रिपुर् आत्मनः। आत्मैव ह्य् आत्मनः साक्षी कृतस्यापकृतस्य च। शुभेन कर्मणा सौख्यं दुःखं पापेन कर्मणा। कृतं भवति सर्वत्र नाकृतं भुज्यते क्व चित्। न हि ज्ञानविरुद्धेषु बह्वपायेषु कर्मसु। मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विधाः।

yasyāṃ yasyām avasthāyāṃ yat karoti śubhāśubham. tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ tat tat phalam upāśnute. yena yena śarīreṇa yad yat karma karoti yaḥ. tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute. ātmaiva hy ātmano mitram ātmaiva ripur ātmanaḥ. ātmaiva hy ātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpakṛtasya ca. śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā. kṛtaṃ bhavati sarvatra nākṛtaṃ bhujyate kva cit. na hi jñānaviruddheṣu bahvapāyeṣu karmasu. mūlaghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents