महाभारत 11.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←स्त्री पर्व→

अध्याय 1→

[mh-11-1] • 38 श्लोकाः

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयम् उदीरयेत्।

nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet.

जनमेजय उवाच। हते दुर्योधने चैव हते सैन्ये च सर्वशः। धृतराष्ट्रो महाराजः श्रुत्वा किम् अकरोन् मुने।

janamejaya uvāca. hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśaḥ. dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ śrutvā kim akaron mune.

तथैव कौरवो राजा धर्मपुत्रो महामनाः। कृपप्रभृतयश् चैव किम् अकुर्वत ते त्रयः।

tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ. kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te trayaḥ.

अश्वत्थाम्नः श्रुतं कर्म शापश् चान्योन्यकारितः। वृत्तान्तम् उत्तरं ब्रूहि यद् अभाषत संजयः।

aśvatthāmnaḥ śrutaṃ karma śāpaś cānyonyakāritaḥ. vṛttāntam uttaraṃ brūhi yad abhāṣata saṃjayaḥ.

वैशंपायन उवाच। हते पुत्रशते दीनं छिन्नशाखम् इव द्रुमम्। पुत्रशोकाभिसंतप्तं धृतराष्ट्रं महीपतिम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. hate putraśate dīnaṃ chinnaśākham iva drumam. putraśokābhisaṃtaptaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim.

ध्यानमूकत्वम् आपन्नं चिन्तया समभिप्लुतम्। अभिगम्य महाप्राज्ञः संजयो वाक्यम् अब्रवीत्।

dhyānamūkatvam āpannaṃ cintayā samabhiplutam. abhigamya mahāprājñaḥ saṃjayo vākyam abravīt.

किं शोचसि महाराज नास्ति शोके सहायता। अक्षौहिण्यो हताश् चाष्टौ दश चैव विशां पते। निर्जनेयं वसुमती शून्या संप्रति केवला।

kiṃ śocasi mahārāja nāsti śoke sahāyatā. akṣauhiṇyo hatāś cāṣṭau daśa caiva viśāṃ pate. nirjaneyaṃ vasumatī śūnyā saṃprati kevalā.

नानादिग्भ्यः समागम्य नानादेश्या नराधिपाः। सहितास् तव पुत्रेण सर्वे वै निधनं गताः।

nānādigbhyaḥ samāgamya nānādeśyā narādhipāḥ. sahitās tava putreṇa sarve vai nidhanaṃ gatāḥ.

पितॄणां पुत्रपौत्राणां ज्ञातीनां सुहृदां तथा। गुरूणां चानुपूर्व्येण प्रेतकार्याणि कारय। ये चान्ये ऽनुचरा हताः। प्रेतकार्याणि सर्वाणि कारयस्व नराधिप।

pitṝṇāṃ putrapautrāṇāṃ jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā. gurūṇāṃ cānupūrvyeṇa pretakāryāṇi kāraya. ye cānye 'nucarā hatāḥ. pretakāryāṇi sarvāṇi kārayasva narādhipa.

वैशंपायन उवाच। तच् छ्रुत्वा करुणं वाक्यं पुत्रपौत्रवधार्दितः। पपात भुवि दुर्धर्षो वाताहत इव द्रुमः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tac chrutvā karuṇaṃ vākyaṃ putrapautravadhārditaḥ. papāta bhuvi durdharṣo vātāhata iva drumaḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। हतपुत्रो हतामात्यो हतसर्वसुहृज्जनः। दुःखं नूनं भविष्यामि विचरन् पृथिवीम् इमाम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. hataputro hatāmātyo hatasarvasuhṛjjanaḥ. duḥkhaṃ nūnaṃ bhaviṣyāmi vicaran pṛthivīm imām.

किं नु बन्धुविहीनस्य जीवितेन ममाद्य वै। लूनपक्षस्य इव मे जराजीर्णस्य पक्षिणः।

kiṃ nu bandhuvihīnasya jīvitena mamādya vai. lūnapakṣasya iva me jarājīrṇasya pakṣiṇaḥ.

हृतराज्यो हतसुहृद् धतचक्षुश् च वै तथा। न भ्राजिष्ये महाप्राज्ञ क्षीणरश्मिर् इवांशुमान्।

hṛtarājyo hatasuhṛd dhatacakṣuś ca vai tathā. na bhrājiṣye mahāprājña kṣīṇaraśmir ivāṃśumān.

न कृतं सुहृदां वाक्यं जामदग्न्यस्य जल्पतः। नारदस्य च देवर्षेः कृष्णद्वैपायनस्य च।

na kṛtaṃ suhṛdāṃ vākyaṃ jāmadagnyasya jalpataḥ. nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca.

सभामध्ये तु कृष्णेन यच् छ्रेयो ऽभिहितं मम। अलं वैरेण ते राजन् पुत्रः संगृह्यताम् इति।

sabhāmadhye tu kṛṣṇena yac chreyo 'bhihitaṃ mama. alaṃ vaireṇa te rājan putraḥ saṃgṛhyatām iti.

तच् च वाक्यम् अकृत्वाहं भृशं तप्यामि दुर्मतिः। न हि श्रोतास्मि भीष्मस्य धर्मयुक्तं प्रभाषितम्।

tac ca vākyam akṛtvāhaṃ bhṛśaṃ tapyāmi durmatiḥ. na hi śrotāsmi bhīṣmasya dharmayuktaṃ prabhāṣitam.

दुर्योधनस्य च तथा वृषभस्येव नर्दतः। दुःशासनवधं श्रुत्वा कर्णस्य च विपर्ययम्। द्रोणसूर्योपरागं च हृदयं मे विदीर्यते।

duryodhanasya ca tathā vṛṣabhasyeva nardataḥ. duḥśāsanavadhaṃ śrutvā karṇasya ca viparyayam. droṇasūryoparāgaṃ ca hṛdayaṃ me vidīryate.

न स्मराम्य् आत्मनः किं चित् पुरा संजय दुष्कृतम्। यस्येदं फलम् अद्येह मया मूढेन भुज्यते।

na smarāmy ātmanaḥ kiṃ cit purā saṃjaya duṣkṛtam. yasyedaṃ phalam adyeha mayā mūḍhena bhujyate.

नूनं ह्य् अपकृतं किं चिन् मया पूर्वेषु जन्मसु। येन मां दुःखभागेषु धाता कर्मसु युक्तवान्।

nūnaṃ hy apakṛtaṃ kiṃ cin mayā pūrveṣu janmasu. yena māṃ duḥkhabhāgeṣu dhātā karmasu yuktavān.

परिणामश् च वयसः सर्वबन्धुक्षयश् च मे। सुहृन्मित्रविनाशश् च दैवयोगाद् उपागतः। को ऽन्यो ऽस्ति दुःखिततरो मया लोके पुमान् इह।

pariṇāmaś ca vayasaḥ sarvabandhukṣayaś ca me. suhṛnmitravināśaś ca daivayogād upāgataḥ. ko 'nyo 'sti duḥkhitataro mayā loke pumān iha.

तन् माम् अद्यैव पश्यन्तु पाण्डवाः संशितव्रतम्। विवृतं ब्रह्मलोकस्य दीर्घम् अध्वानम् आस्थितम्।

tan mām adyaiva paśyantu pāṇḍavāḥ saṃśitavratam. vivṛtaṃ brahmalokasya dīrgham adhvānam āsthitam.

वैशंपायन उवाच। तस्य लालप्यमानस्य बहुशोकं विचिन्वतः। शोकापहं नरेन्द्रस्य संजयो वाक्यम् अब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tasya lālapyamānasya bahuśokaṃ vicinvataḥ. śokāpahaṃ narendrasya saṃjayo vākyam abravīt.

शोकं राजन् व्यपनुद श्रुतास् ते वेदनिश्चयाः। शास्त्रागमाश् च विविधा वृद्धेभ्यो नृपसत्तम। सृञ्जये पुत्रशोकार्ते यद् ऊचुर् मुनयः पुरा।

śokaṃ rājan vyapanuda śrutās te vedaniścayāḥ. śāstrāgamāś ca vividhā vṛddhebhyo nṛpasattama. sṛñjaye putraśokārte yad ūcur munayaḥ purā.

तथा यौवनजं दर्पम् आस्थिते ते सुते नृप। न त्वया सुहृदां वाक्यं ब्रुवताम् अवधारितम्। स्वार्थश् च न कृतः कश् चिल् लुब्धेन फलगृद्धिना। असिनैवैकधारेण स्वबुद्ध्या तु विचेष्टितम्। प्रायशो ऽवृत्तसंपन्नाः सततं पर्युपासिताः।

tathā yauvanajaṃ darpam āsthite te sute nṛpa. na tvayā suhṛdāṃ vākyaṃ bruvatām avadhāritam. svārthaś ca na kṛtaḥ kaś cil lubdhena phalagṛddhinā. asinaivaikadhāreṇa svabuddhyā tu viceṣṭitam. prāyaśo 'vṛttasaṃpannāḥ satataṃ paryupāsitāḥ.

तव दुःशासनो मन्त्री राधेयश् च दुरात्मवान्। शकुनिश् चैव दुष्टात्मा चित्रसेनश् च दुर्मतिः। शल्यश् च येन वै सर्वं शल्यभूतं कृतं जगत्।

tava duḥśāsano mantrī rādheyaś ca durātmavān. śakuniś caiva duṣṭātmā citrasenaś ca durmatiḥ. śalyaś ca yena vai sarvaṃ śalyabhūtaṃ kṛtaṃ jagat.

कुरुवृद्धस्य भीष्मस्य गान्धार्या विदुरस्य च। द्रोणस्य च महाराज कृपस्य च शरद्वतः। कृष्णस्य च महाबाहो नारदस्य च धीमतः। ऋषीणां च तथान्येषां व्यासस्यामिततेजसः। न कृतं वचनं तेन तव पुत्रेण भारत। अल्पबुद्धिर् अहंकारी नित्यं युद्धम् इति ब्रुवन्। क्रूरो दुर्मर्षणो नित्यम् असंतुष्टश् च वीर्यवान्। श्रुतवान् असि मेधावी सत्यवांश् चैव नित्यदा। न मुह्यन्तीदृशाः सन्तो बुद्धिमन्तो भवादृशाः।

kuruvṛddhasya bhīṣmasya gāndhāryā vidurasya ca. droṇasya ca mahārāja kṛpasya ca śaradvataḥ. kṛṣṇasya ca mahābāho nāradasya ca dhīmataḥ. ṛṣīṇāṃ ca tathānyeṣāṃ vyāsasyāmitatejasaḥ. na kṛtaṃ vacanaṃ tena tava putreṇa bhārata. alpabuddhir ahaṃkārī nityaṃ yuddham iti bruvan. krūro durmarṣaṇo nityam asaṃtuṣṭaś ca vīryavān. śrutavān asi medhāvī satyavāṃś caiva nityadā. na muhyantīdṛśāḥ santo buddhimanto bhavādṛśāḥ.

न धर्मः सत्कृतः कश् चिन् नित्यं युद्धम् इति ब्रुवन्। क्षपिताः क्षत्रियाः सर्वे शत्रूणां वर्धितं यशः।

na dharmaḥ satkṛtaḥ kaś cin nityaṃ yuddham iti bruvan. kṣapitāḥ kṣatriyāḥ sarve śatrūṇāṃ vardhitaṃ yaśaḥ.

मध्यस्थो हि त्वम् अप्य् आसीर् न क्षमं किं चिद् उक्तवान्। धूर् धरेण त्वया भारस् तुलया न समं धृतः।

madhyastho hi tvam apy āsīr na kṣamaṃ kiṃ cid uktavān. dhūr dhareṇa tvayā bhāras tulayā na samaṃ dhṛtaḥ.

आदाव् एव मनुष्येण वर्तितव्यं यथा क्षमम्। यथा नातीतम् अर्थं वै पश्चात्तापेन युज्यते।

ādāv eva manuṣyeṇa vartitavyaṃ yathā kṣamam. yathā nātītam arthaṃ vai paścāttāpena yujyate.

पुत्रगृद्ध्या त्वया राजन् प्रियं तस्य चिकीर्षता। पश्चात्तापम् इदं प्राप्तं न त्वं शोचितुम् अर्हसि।

putragṛddhyā tvayā rājan priyaṃ tasya cikīrṣatā. paścāttāpam idaṃ prāptaṃ na tvaṃ śocitum arhasi.

मधु यः केवलं दृष्ट्वा प्रपातं नानुपश्यति। स भ्रष्टो मधुलोभेन शोचत्य् एव यथा भवान्।

madhu yaḥ kevalaṃ dṛṣṭvā prapātaṃ nānupaśyati. sa bhraṣṭo madhulobhena śocaty eva yathā bhavān.

अर्थान् न शोचन् प्राप्नोति न शोचन् विन्दते सुखम्। न शोचञ् श्रियम् आप्नोति न शोचन् विन्दते परम्।

arthān na śocan prāpnoti na śocan vindate sukham. na śocañ śriyam āpnoti na śocan vindate param.

स्वयम् उत्पादयित्वाग्निं वस्त्रेण परिवेष्टयेत्। दह्यमानो मनस्तापं भजते न स पण्डितः।

svayam utpādayitvāgniṃ vastreṇa pariveṣṭayet. dahyamāno manastāpaṃ bhajate na sa paṇḍitaḥ.

त्वयैव ससुतेनायं वाक्यवायुसमीरितः। लोभाज्येन च संसिक्तो ज्वलितः पार्थपावकः।

tvayaiva sasutenāyaṃ vākyavāyusamīritaḥ. lobhājyena ca saṃsikto jvalitaḥ pārthapāvakaḥ.

तस्मिन् समिद्धे पतिताः शलभा इव ते सुताः। तान् केशवार्चिर् निर्दग्धान् न त्वं शोचितुम् अर्हसि।

tasmin samiddhe patitāḥ śalabhā iva te sutāḥ. tān keśavārcir nirdagdhān na tvaṃ śocitum arhasi.

यच् चाश्रुपातकलिलं वदनं वहसे नृप। अशास्त्रदृष्टम् एतद् धि न प्रशंसन्ति पण्डिताः।

yac cāśrupātakalilaṃ vadanaṃ vahase nṛpa. aśāstradṛṣṭam etad dhi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ.

विस्फुलिङ्गा इव ह्य् एतान् दहन्ति किल मानवान्। जहीहि मन्युं बुद्ध्या वै धारयात्मानम् आत्मना।

visphuliṅgā iva hy etān dahanti kila mānavān. jahīhi manyuṃ buddhyā vai dhārayātmānam ātmanā.

एवम् आश्वासितस् तेन संजयेन महात्मना। विदुरो भूय एवाह बुद्धिपूर्वं परंतप।

evam āśvāsitas tena saṃjayena mahātmanā. viduro bhūya evāha buddhipūrvaṃ paraṃtapa.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...