महाभारत 1.94 (श्लोक 11)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 94→

[mh-1-94] • 94 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। स एवं शंतनुर् धीमान् देवराजर्षिसत्कृतः। धर्मात्मा सर्वलोकेषु सत्यवाग् इति विश्रुतः। शंतनोः कीर्तयिष्यामि सर्वान् एव गुणान् अहम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. sa evaṃ śaṃtanur dhīmān devarājarṣisatkṛtaḥ. dharmātmā sarvalokeṣu satyavāg iti viśrutaḥ. śaṃtanoḥ kīrtayiṣyāmi sarvān eva guṇān aham.

दमो दानं क्षमा बुद्धिर् ह्रीर् धृतिस् तेज उत्तमम्। नित्यान्य् आसन् महासत्त्वे शंतनौ पुरुषर्षभे।

damo dānaṃ kṣamā buddhir hrīr dhṛtis teja uttamam. nityāny āsan mahāsattve śaṃtanau puruṣarṣabhe.

एवं स गुणसंपन्नो धर्मार्थकुशलो नृपः। आसीद् भरतवंशस्य गोप्ता साधुजनस्य च।

evaṃ sa guṇasaṃpanno dharmārthakuśalo nṛpaḥ. āsīd bharatavaṃśasya goptā sādhujanasya ca.

कम्बुग्रीवः पृथुव्यंसो मत्तवारणविक्रमः। अन्वितः परिपूर्णार्थैः सर्वैर् नृपतिलक्षणैः। तस्य कीर्तिमतो वृत्तम् अवेक्ष्य सततं नराः। धर्म एव परः कामाद् अर्थाच् चेति व्यवस्थितः।

kambugrīvaḥ pṛthuvyaṃso mattavāraṇavikramaḥ. anvitaḥ paripūrṇārthaiḥ sarvair nṛpatilakṣaṇaiḥ. tasya kīrtimato vṛttam avekṣya satataṃ narāḥ. dharma eva paraḥ kāmād arthāc ceti vyavasthitaḥ.

एतान्य् आसन् महासत्त्वे शंतनौ भरतर्षभ। न चास्य सदृशः कश् चित् क्षत्रियो धर्मतो ऽभवत्।

etāny āsan mahāsattve śaṃtanau bharatarṣabha. na cāsya sadṛśaḥ kaś cit kṣatriyo dharmato 'bhavat.

वर्तमानं हि धर्मे स्वे सर्वधर्मविदां वरम्। तं महीपा महीपालं राजराज्ये ऽभ्यषेचयन्।

vartamānaṃ hi dharme sve sarvadharmavidāṃ varam. taṃ mahīpā mahīpālaṃ rājarājye 'bhyaṣecayan.

वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नविबोधनाः। प्रति भारतगोप्तारं समपद्यन्त भूमिपाः। तेन कीर्तिमता शिष्टाः शक्रप्रतिमतेजसा। यज्ञदानतपःशीलाः समपद्यन्त पार्थिवाः।

vītaśokabhayābādhāḥ sukhasvapnavibodhanāḥ. prati bhāratagoptāraṃ samapadyanta bhūmipāḥ. tena kīrtimatā śiṣṭāḥ śakrapratimatejasā. yajñadānatapaḥśīlāḥ samapadyanta pārthivāḥ.

शंतनुप्रमुखैर् गुप्ते लोके नृपतिभिस् तदा। नियमात् सर्ववर्णानां ब्रह्मोत्तरम् अवर्तत।

śaṃtanupramukhair gupte loke nṛpatibhis tadā. niyamāt sarvavarṇānāṃ brahmottaram avartata.

ब्रह्म पर्यचरत् क्षत्रं विशः क्षत्रम् अनुव्रताः। ब्रह्मक्षत्रानुरक्ताश् च शूद्राः पर्यचरन् विशः।

brahma paryacarat kṣatraṃ viśaḥ kṣatram anuvratāḥ. brahmakṣatrānuraktāś ca śūdrāḥ paryacaran viśaḥ.

स हास्तिनपुरे रम्ये कुरूणां पुटभेदने। वसन् सागरपर्यन्ताम् अन्वशाद् वै वसुंधराम्।

sa hāstinapure ramye kurūṇāṃ puṭabhedane. vasan sāgaraparyantām anvaśād vai vasuṃdharām.

स देवराजसदृशो धर्मज्ञः सत्यवाग् ऋजुः। दानधर्मतपोयोगाच् छ्रिया परमया युतः।

sa devarājasadṛśo dharmajñaḥ satyavāg ṛjuḥ. dānadharmatapoyogāc chriyā paramayā yutaḥ.

अरागद्वेषसंयुक्तः सोमवत् प्रियदर्शनः। तेजसा सूर्यसंकाशो वायुवेगसमो जवे। अन्तकप्रतिमः कोपे क्षमया पृथिवीसमः।

arāgadveṣasaṃyuktaḥ somavat priyadarśanaḥ. tejasā sūryasaṃkāśo vāyuvegasamo jave. antakapratimaḥ kope kṣamayā pṛthivīsamaḥ.

वधः पशुवराहाणां तथैव मृगपक्षिणाम्। शंतनौ पृथिवीपाले नावर्तत वृथा नृप।

vadhaḥ paśuvarāhāṇāṃ tathaiva mṛgapakṣiṇām. śaṃtanau pṛthivīpāle nāvartata vṛthā nṛpa.

धर्मब्रह्मोत्तरे राज्ये शंतनुर् विनयात्मवान्। समं शशास भूतानि कामरागविवर्जितः। चकोरनेत्रस् ताम्रास्यः सिंहर्षभगतिर् युवा। गुणैर् अनुपमैर् युक्तः समस्तैर् अभिकामिकैः। गम्भीरः सत्त्वसंपन्नः पूर्णचन्द्रनिभाननः।

dharmabrahmottare rājye śaṃtanur vinayātmavān. samaṃ śaśāsa bhūtāni kāmarāgavivarjitaḥ. cakoranetras tāmrāsyaḥ siṃharṣabhagatir yuvā. guṇair anupamair yuktaḥ samastair abhikāmikaiḥ. gambhīraḥ sattvasaṃpannaḥ pūrṇacandranibhānanaḥ.

देवर्षिपितृयज्ञार्थम् आरभ्यन्त तदा क्रियाः। न चाधर्मेण केषां चित् प्राणिनाम् अभवद् वधः।

devarṣipitṛyajñārtham ārabhyanta tadā kriyāḥ. na cādharmeṇa keṣāṃ cit prāṇinām abhavad vadhaḥ.

असुखानाम् अनाथानां तिर्यग्योनिषु वर्तताम्। स एव राजा भूतानां सर्वेषाम् अभवत् पिता।

asukhānām anāthānāṃ tiryagyoniṣu vartatām. sa eva rājā bhūtānāṃ sarveṣām abhavat pitā.

तस्मिन् कुरुपतिश्रेष्ठे राजराजेश्वरे सति। श्रिता वाग् अभवत् सत्यं दानधर्माश्रितं मनः। यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः संतानार्थं च मैथुनम्।

tasmin kurupatiśreṣṭhe rājarājeśvare sati. śritā vāg abhavat satyaṃ dānadharmāśritaṃ manaḥ. yajñārthaṃ paśavaḥ sṛṣṭāḥ saṃtānārthaṃ ca maithunam.

स समाः षोडशाष्टौ च चतस्रो ऽष्टौ तथापराः। रतिम् अप्राप्नुवन् स्त्रीषु बभूव वनगोचरः। तपसा कर्षितोग्रेण जपध्यानरतः सदा।

sa samāḥ ṣoḍaśāṣṭau ca catasro 'ṣṭau tathāparāḥ. ratim aprāpnuvan strīṣu babhūva vanagocaraḥ. tapasā karṣitogreṇa japadhyānarataḥ sadā.

तथारूपस् तथाचारस् तथावृत्तस् तथाश्रुतः। गाङ्गेयस् तस्य पुत्रो ऽभून् नाम्ना देवव्रतो वसुः।

tathārūpas tathācāras tathāvṛttas tathāśrutaḥ. gāṅgeyas tasya putro 'bhūn nāmnā devavrato vasuḥ.

सर्वास्त्रेषु स निष्णातः पार्थिवेष्व् इतरेषु च। महाबलो महासत्त्वो महावीर्यो महारथः।

sarvāstreṣu sa niṣṇātaḥ pārthiveṣv itareṣu ca. mahābalo mahāsattvo mahāvīryo mahārathaḥ.

स कदा चिन् मृगं विद्ध्वा गङ्गाम् अनुसरन् नदीम्। भागीरथीम् अल्पजलां शंतनुर् दृष्टवान् नृपः।

sa kadā cin mṛgaṃ viddhvā gaṅgām anusaran nadīm. bhāgīrathīm alpajalāṃ śaṃtanur dṛṣṭavān nṛpaḥ.

तां दृष्ट्वा चिन्तयाम् आस शंतनुः पुरुषर्षभः। स्यन्दते किं न्व् इयं नाद्य सरिच्छ्रेष्ठा यथा पुरा।

tāṃ dṛṣṭvā cintayām āsa śaṃtanuḥ puruṣarṣabhaḥ. syandate kiṃ nv iyaṃ nādya saricchreṣṭhā yathā purā.

ततो निमित्तम् अन्विच्छन् ददर्श स महामनाः। कुमारं रूपसंपन्नं बृहन्तं चारुदर्शनम्।

tato nimittam anvicchan dadarśa sa mahāmanāḥ. kumāraṃ rūpasaṃpannaṃ bṛhantaṃ cārudarśanam.

दिव्यम् अस्त्रं विकुर्वाणं यथा देवं पुरंदरम्। कृत्स्नां गङ्गां समावृत्य शरैस् तीक्ष्णैर् अवस्थितम्।

divyam astraṃ vikurvāṇaṃ yathā devaṃ puraṃdaram. kṛtsnāṃ gaṅgāṃ samāvṛtya śarais tīkṣṇair avasthitam.

तां शरैर् आवृतां दृष्ट्वा नदीं गङ्गां तदन्तिके। अभवद् विस्मितो राजा कर्म दृष्ट्वातिमानुषम्।

tāṃ śarair āvṛtāṃ dṛṣṭvā nadīṃ gaṅgāṃ tadantike. abhavad vismito rājā karma dṛṣṭvātimānuṣam.

जातमात्रं पुरा दृष्टं तं पुत्रं शंतनुस् तदा। नोपलेभे स्मृतिं धीमान् अभिज्ञातुं तम् आत्मजम्। न स्मृतिः शंतनोर् आसीद् अभिज्ञातुं स्वम् आत्मजम्।

jātamātraṃ purā dṛṣṭaṃ taṃ putraṃ śaṃtanus tadā. nopalebhe smṛtiṃ dhīmān abhijñātuṃ tam ātmajam. na smṛtiḥ śaṃtanor āsīd abhijñātuṃ svam ātmajam.

स तु तं पितरं दृष्ट्वा मोहयाम् आस मायया। संमोह्य तु ततः क्षिप्रं तत्रैवान्तरधीयत।

sa tu taṃ pitaraṃ dṛṣṭvā mohayām āsa māyayā. saṃmohya tu tataḥ kṣipraṃ tatraivāntaradhīyata.

तद् अद्भुतं तदा दृष्ट्वा तत्र राजा स शंतनुः। शङ्कमानः सुतं गङ्गाम् अब्रवीद् दर्शयेति ह। शङ्कमानः सुतं प्राप्य गङ्गा वचनम् अब्रवीत्।

tad adbhutaṃ tadā dṛṣṭvā tatra rājā sa śaṃtanuḥ. śaṅkamānaḥ sutaṃ gaṅgām abravīd darśayeti ha. śaṅkamānaḥ sutaṃ prāpya gaṅgā vacanam abravīt.

दर्शयाम् आस तं गङ्गा बिभ्रती रूपम् उत्तमम्। गृहीत्वा दक्षिणे पाणौ तं कुमारम् अलंकृतम्।

darśayām āsa taṃ gaṅgā bibhratī rūpam uttamam. gṛhītvā dakṣiṇe pāṇau taṃ kumāram alaṃkṛtam.

अलंकृताम् आभरणैर् अरजोम्बरधारिणीम्। दृष्टपूर्वाम् अपि सतीं नाभ्यजानात् स शंतनुः।

alaṃkṛtām ābharaṇair arajombaradhāriṇīm. dṛṣṭapūrvām api satīṃ nābhyajānāt sa śaṃtanuḥ.

गङ्गोवाच। यं पुत्रम् अष्टमं राजंस् त्वं पुरा मय्य् अजायिथाः। स ते ऽयं पुरुषव्याघ्र नयस्वैनं गृहान्तिकम्। सर्वास्त्रविद् अनुत्तमः। गृहाणेमं महाराज मया संवर्धितं सुतम्। आदाय पुरुषव्याघ्र।

gaṅgovāca. yaṃ putram aṣṭamaṃ rājaṃs tvaṃ purā mayy ajāyithāḥ. sa te 'yaṃ puruṣavyāghra nayasvainaṃ gṛhāntikam. sarvāstravid anuttamaḥ. gṛhāṇemaṃ mahārāja mayā saṃvardhitaṃ sutam. ādāya puruṣavyāghra.

वेदान् अधिजगे साङ्गान् वसिष्ठाद् एव वीर्यवान्। स खिलान् सोपनिषदान् साङ्गोपाङ्गान् यथाविधि। कृतास्त्रः परमेष्वासो देवराजसमो युधि।

vedān adhijage sāṅgān vasiṣṭhād eva vīryavān. sa khilān sopaniṣadān sāṅgopāṅgān yathāvidhi. kṛtāstraḥ parameṣvāso devarājasamo yudhi.

सुराणां संमतो नित्यम् असुराणां च भारत। उशना वेद यच् छास्त्रम् अयं तद् वेद सर्वशः।

surāṇāṃ saṃmato nityam asurāṇāṃ ca bhārata. uśanā veda yac chāstram ayaṃ tad veda sarvaśaḥ.

तथैवाङ्गिरसः पुत्रः सुरासुरनमस्कृतः। यद् वेद शास्त्रं तच् चापि कृत्स्नम् अस्मिन् प्रतिष्ठितम्। तव पुत्रे महाबाहौ साङ्गोपाङ्गं महात्मनि।

tathaivāṅgirasaḥ putraḥ surāsuranamaskṛtaḥ. yad veda śāstraṃ tac cāpi kṛtsnam asmin pratiṣṭhitam. tava putre mahābāhau sāṅgopāṅgaṃ mahātmani.

ऋषिः परैर् अनाधृष्यो जामदग्न्यः प्रतापवान्। सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञः स्मृतिमान् प्रतिभानवान्। यद् अस्त्रं वेद रामश् च तद् अप्य् अस्मिन् प्रतिष्ठितम्।

ṛṣiḥ parair anādhṛṣyo jāmadagnyaḥ pratāpavān. sarvaśāstrārthatattvajñaḥ smṛtimān pratibhānavān. yad astraṃ veda rāmaś ca tad apy asmin pratiṣṭhitam.

महेष्वासम् इमं राजन् राजधर्मार्थकोविदम्। मया दत्तं निजं पुत्रं वीरं वीर गृहान् नय।

maheṣvāsam imaṃ rājan rājadharmārthakovidam. mayā dattaṃ nijaṃ putraṃ vīraṃ vīra gṛhān naya.

वैशंपायन उवाच। तयैवं समनुज्ञातः पुत्रम् आदाय शंतनुः। भ्राजमानं यथादित्यम् आययौ स्वपुरं प्रति। इत्य् उक्त्वा सा महाभागा तत्रैवान्तरधीयत।

vaiśaṃpāyana uvāca. tayaivaṃ samanujñātaḥ putram ādāya śaṃtanuḥ. bhrājamānaṃ yathādityam āyayau svapuraṃ prati. ity uktvā sā mahābhāgā tatraivāntaradhīyata.

पौरवः स्वपुरं गत्वा पुरंदरपुरोपमम्। सर्वकामसमृद्धार्थं मेने आत्मानम् आत्मना। पौरवेषु ततः पुत्रं यौवराज्ये ऽभ्यषेचयत्। राज्यार्थम् अभयप्रदम्। गुणवन्तं महात्मानं।

pauravaḥ svapuraṃ gatvā puraṃdarapuropamam. sarvakāmasamṛddhārthaṃ mene ātmānam ātmanā. pauraveṣu tataḥ putraṃ yauvarājye 'bhyaṣecayat. rājyārtham abhayapradam. guṇavantaṃ mahātmānaṃ.

पौरवाञ् शंतनोः पुत्रः पितरं च महायशाः। राष्ट्रं च रञ्जयाम् आस वृत्तेन भरतर्षभ। तथावृत्तसमाचारस् तथाधर्मस् तथाश्रुतः। पुत्रो देवव्रतो नाम शंतनोर् अधिको गुणैः। सर्वास्त्रेष्व् अभ्यनुज्ञातः पार्थिवेष्व् इतरेषु च। गुणैर् विशिष्टो बहुभिः पुत्रो देवव्रतो ऽभवत्।

pauravāñ śaṃtanoḥ putraḥ pitaraṃ ca mahāyaśāḥ. rāṣṭraṃ ca rañjayām āsa vṛttena bharatarṣabha. tathāvṛttasamācāras tathādharmas tathāśrutaḥ. putro devavrato nāma śaṃtanor adhiko guṇaiḥ. sarvāstreṣv abhyanujñātaḥ pārthiveṣv itareṣu ca. guṇair viśiṣṭo bahubhiḥ putro devavrato 'bhavat.

स तथा सह पुत्रेण रममाणो महीपतिः। वर्तयाम् आस वर्षाणि चत्वार्य् अमितविक्रमः।

sa tathā saha putreṇa ramamāṇo mahīpatiḥ. vartayām āsa varṣāṇi catvāry amitavikramaḥ.

स कदा चिद् वनं यातो यमुनाम् अभितो नदीम्। महीपतिर् अनिर्देश्यम् आजिघ्रद् गन्धम् उत्तमम्।

sa kadā cid vanaṃ yāto yamunām abhito nadīm. mahīpatir anirdeśyam ājighrad gandham uttamam.

तस्य प्रभवम् अन्विच्छन् विचचार समन्ततः। स ददर्श तदा कन्यां दाशानां देवरूपिणीम्।

tasya prabhavam anvicchan vicacāra samantataḥ. sa dadarśa tadā kanyāṃ dāśānāṃ devarūpiṇīm.

ताम् अपृच्छत् स दृष्ट्वैव कन्याम् असितलोचनाम्। कस्य त्वम् असि का चासि किं च भीरु चिकीर्षसि।

tām apṛcchat sa dṛṣṭvaiva kanyām asitalocanām. kasya tvam asi kā cāsi kiṃ ca bhīru cikīrṣasi.

साब्रवीद् दाशकन्यास्मि धर्मार्थं वाहये तरीम्। पितुर् नियोगाद् भद्रं ते दाशराज्ञो महात्मनः।

sābravīd dāśakanyāsmi dharmārthaṃ vāhaye tarīm. pitur niyogād bhadraṃ te dāśarājño mahātmanaḥ.

रूपमाधुर्यगन्धैस् तां संयुक्तां देवरूपिणीम्। समीक्ष्य राजा दाशेयीं कामयाम् आस शंतनुः।

rūpamādhuryagandhais tāṃ saṃyuktāṃ devarūpiṇīm. samīkṣya rājā dāśeyīṃ kāmayām āsa śaṃtanuḥ.

स गत्वा पितरं तस्या वरयाम् आस तां तदा। पर्यपृच्छत् ततस् तस्याः पितरं चात्मकारणात्। इच्छामि दाशदत्तां मे सुतां भार्याम् अनिन्दिताम्।

sa gatvā pitaraṃ tasyā varayām āsa tāṃ tadā. paryapṛcchat tatas tasyāḥ pitaraṃ cātmakāraṇāt. icchāmi dāśadattāṃ me sutāṃ bhāryām aninditām.

स च तं प्रत्युवाचेदं दाशराजो महीपतिम्। जातमात्रैव मे देया वराय वरवर्णिनी। हृदि कामस् तु मे कश् चित् तं निबोध जनेश्वर।

sa ca taṃ pratyuvācedaṃ dāśarājo mahīpatim. jātamātraiva me deyā varāya varavarṇinī. hṛdi kāmas tu me kaś cit taṃ nibodha janeśvara.

यदीमां धर्मपत्नीं त्वं मत्तः प्रार्थयसे ऽनघ। सत्यवाग् असि सत्येन समयं कुरु मे ततः।

yadīmāṃ dharmapatnīṃ tvaṃ mattaḥ prārthayase 'nagha. satyavāg asi satyena samayaṃ kuru me tataḥ.

समयेन प्रदद्यां ते कन्याम् अहम् इमां नृप। न हि मे त्वत्समः कश् चिद् वरो जातु भविष्यति।

samayena pradadyāṃ te kanyām aham imāṃ nṛpa. na hi me tvatsamaḥ kaś cid varo jātu bhaviṣyati.

शंतनुर् उवाच। श्रुत्वा तव वरं दाश व्यवस्येयम् अहं न वा। दातव्यं चेत् प्रदास्यामि न त्व् अदेयं कथं चन।

śaṃtanur uvāca. śrutvā tava varaṃ dāśa vyavasyeyam ahaṃ na vā. dātavyaṃ cet pradāsyāmi na tv adeyaṃ kathaṃ cana.

दाश उवाच। अस्यां जायेत यः पुत्रः स राजा पृथिवीपतिः। त्वद् ऊर्ध्वम् अभिषेक्तव्यो नान्यः कश् चन पार्थिव।

dāśa uvāca. asyāṃ jāyeta yaḥ putraḥ sa rājā pṛthivīpatiḥ. tvad ūrdhvam abhiṣektavyo nānyaḥ kaś cana pārthiva.

वैशंपायन उवाच। नाकामयत तं दातुं वरं दाशाय शंतनुः। शरीरजेन तीव्रेण दह्यमानो ऽपि भारत।

vaiśaṃpāyana uvāca. nākāmayata taṃ dātuṃ varaṃ dāśāya śaṃtanuḥ. śarīrajena tīvreṇa dahyamāno 'pi bhārata.

स चिन्तयन्न् एव तदा दाशकन्यां महीपतिः। प्रत्ययाद् धास्तिनपुरं शोकोपहतचेतनः।

sa cintayann eva tadā dāśakanyāṃ mahīpatiḥ. pratyayād dhāstinapuraṃ śokopahatacetanaḥ.

ततः कदा चिच् छोचन्तं शंतनुं ध्यानम् आस्थितम्। पुत्रो देवव्रतो ऽभ्येत्य पितरं वाक्यम् अब्रवीत्।

tataḥ kadā cic chocantaṃ śaṃtanuṃ dhyānam āsthitam. putro devavrato 'bhyetya pitaraṃ vākyam abravīt.

सर्वतो भवतः क्षेमं विधेयाः सर्वपार्थिवाः। स कस्माद् राजशार्दूल शोचंस् तु परिदह्यसे। तत् किमर्थम् इहाभीक्ष्णं परिशोचसि दुःखितः। ध्यायन्न् इव च किं राजन् नाभिभाषसि किं चन। न चाश्वेन विनिर्यासि विवर्णो हरिणः कृशः। व्याधिम् इच्छामि ते ज्ञातुं प्रतिकुर्यां हि तत्र वै। वैशंपायनः। स तं कामम् अवाच्यं वै दाशकन्यां प्रतीदृशम्। विवृतं नाशकत् तस्मै पिता पुत्राय शंसितुम्।

sarvato bhavataḥ kṣemaṃ vidheyāḥ sarvapārthivāḥ. sa kasmād rājaśārdūla śocaṃs tu paridahyase. tat kimartham ihābhīkṣṇaṃ pariśocasi duḥkhitaḥ. dhyāyann iva ca kiṃ rājan nābhibhāṣasi kiṃ cana. na cāśvena viniryāsi vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ. vyādhim icchāmi te jñātuṃ pratikuryāṃ hi tatra vai. vaiśaṃpāyanaḥ. sa taṃ kāmam avācyaṃ vai dāśakanyāṃ pratīdṛśam. vivṛtaṃ nāśakat tasmai pitā putrāya śaṃsitum.

एवम् उक्तः स पुत्रेण शंतनुः प्रत्यभाषत। असंशयं ध्यानपरं यथा मात्थ तथास्म्य् उत।

evam uktaḥ sa putreṇa śaṃtanuḥ pratyabhāṣata. asaṃśayaṃ dhyānaparaṃ yathā māttha tathāsmy uta.

अपत्यं नस् त्वम् एवैकः कुले महति भारत। शस्त्रनित्यश् च सततं पौरुषे धुर्य् अवस्थितः। अनित्यता च मर्त्यानाम् अतः शोचामि पुत्रक।

apatyaṃ nas tvam evaikaḥ kule mahati bhārata. śastranityaś ca satataṃ pauruṣe dhury avasthitaḥ. anityatā ca martyānām ataḥ śocāmi putraka.

कथं चित् तव गाङ्गेय विपत्तौ नास्ति नः कुलम्। असंशयं त्वम् एवैकः शताद् अपि वरः सुतः।

kathaṃ cit tava gāṅgeya vipattau nāsti naḥ kulam. asaṃśayaṃ tvam evaikaḥ śatād api varaḥ sutaḥ.

न चाप्य् अहं वृथा भूयो दारान् कर्तुम् इहोत्सहे। संतानस्याविनाशाय कामये भद्रम् अस्तु ते। अनपत्यतैकपुत्रत्वम् इत्य् आहुर् धर्मवादिनः। चक्षुर् एकं च पुत्रं च अस्ति नास्ति च भारत। चक्षुर्नाशे तनोर् नाशः पुत्रनाशे कुलक्षयः।

na cāpy ahaṃ vṛthā bhūyo dārān kartum ihotsahe. saṃtānasyāvināśāya kāmaye bhadram astu te. anapatyataikaputratvam ity āhur dharmavādinaḥ. cakṣur ekaṃ ca putraṃ ca asti nāsti ca bhārata. cakṣurnāśe tanor nāśaḥ putranāśe kulakṣayaḥ.

अग्निहोत्रं त्रयो वेदा यज्ञाश् च सहदक्षिणाः। सर्वाण्य् एतान्य् अपत्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्।

agnihotraṃ trayo vedā yajñāś ca sahadakṣiṇāḥ. sarvāṇy etāny apatyasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm.

एवम् एव मनुष्येषु स्याच् च सर्वप्रजास्व् अपि। यद् अपत्यं महाप्राज्ञ तत्र मे नास्ति संशयः। अपत्येनानृणो लोके पितॄणां नास्ति संशयः। एषा त्रयी पुराणानाम् उत्तमानां च शाश्वती। अपत्यं कर्म विद्या च त्रीणि ज्योतींषि भारत। यद् इदं कारणं तात सर्वम् आख्यातम् अञ्जसा।

evam eva manuṣyeṣu syāc ca sarvaprajāsv api. yad apatyaṃ mahāprājña tatra me nāsti saṃśayaḥ. apatyenānṛṇo loke pitṝṇāṃ nāsti saṃśayaḥ. eṣā trayī purāṇānām uttamānāṃ ca śāśvatī. apatyaṃ karma vidyā ca trīṇi jyotīṃṣi bhārata. yad idaṃ kāraṇaṃ tāta sarvam ākhyātam añjasā.

त्वं च शूरः सदामर्षी शस्त्रनित्यश् च भारत। नान्यत्र शस्त्रात् तस्मात् ते निधनं विद्यते ऽनघ।

tvaṃ ca śūraḥ sadāmarṣī śastranityaś ca bhārata. nānyatra śastrāt tasmāt te nidhanaṃ vidyate 'nagha.

सो ऽस्मि संशयम् आपन्नस् त्वयि शान्ते कथं भवेत्। इति ते कारणं तात दुःखस्योक्तम् अशेषतः।

so 'smi saṃśayam āpannas tvayi śānte kathaṃ bhavet. iti te kāraṇaṃ tāta duḥkhasyoktam aśeṣataḥ.

ततस् तत् कारणं ज्ञात्वा कृत्स्नं चैवम् अशेषतः। देवव्रतो महाबुद्धिः प्रययाव् अनुचिन्तयन्। सूतः। वैशंपायनः। अपत्यफलसंयुक्तम् एतच् छ्रुत्वा पितुर् वचः। सूतं भूयो ऽपि संतप्त आह्वयाम् आस वै पितुः। सूतस् तु कुरुमुख्यस्य उपयातस् तदाज्ञया। तम् उवाच महाप्राज्ञो भीष्मो वै सारथिं पितुः। त्वं सारथे पितुर् मह्यं सखासि रथधूर्गतः। अभिजानासि यदि वै कस्यां भावो नृपस्य तु। एतद् आचक्ष्व मे पृष्टः करिष्ये न तदन्यथा। दाशकन्या नरश्रेष्ठ तत्र भावः पितुर् गतः। वृतः स नरदेवेन तदा वचनम् अब्रवीत्। यो ऽस्यां पुमान् भवेद् गर्भः स राजा त्वदनन्तरम्। नाकामयत तं दातुं पिता तव वरं तदा। स चापि निश्चयस् तस्य न च दद्याम् अतो ऽन्यथा। एवं ते कथितं वीर कुरुष्व यद् अनन्तरम्। ततः स पितुर् आज्ञाय मतं सम्यग् अवेक्ष्य च। ज्ञात्वा विमनसं पुत्रः प्रययौ यमुनां प्रति।

tatas tat kāraṇaṃ jñātvā kṛtsnaṃ caivam aśeṣataḥ. devavrato mahābuddhiḥ prayayāv anucintayan. sūtaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. apatyaphalasaṃyuktam etac chrutvā pitur vacaḥ. sūtaṃ bhūyo 'pi saṃtapta āhvayām āsa vai pituḥ. sūtas tu kurumukhyasya upayātas tadājñayā. tam uvāca mahāprājño bhīṣmo vai sārathiṃ pituḥ. tvaṃ sārathe pitur mahyaṃ sakhāsi rathadhūrgataḥ. abhijānāsi yadi vai kasyāṃ bhāvo nṛpasya tu. etad ācakṣva me pṛṣṭaḥ kariṣye na tadanyathā. dāśakanyā naraśreṣṭha tatra bhāvaḥ pitur gataḥ. vṛtaḥ sa naradevena tadā vacanam abravīt. yo 'syāṃ pumān bhaved garbhaḥ sa rājā tvadanantaram. nākāmayata taṃ dātuṃ pitā tava varaṃ tadā. sa cāpi niścayas tasya na ca dadyām ato 'nyathā. evaṃ te kathitaṃ vīra kuruṣva yad anantaram. tataḥ sa pitur ājñāya mataṃ samyag avekṣya ca. jñātvā vimanasaṃ putraḥ prayayau yamunāṃ prati.

अभ्यगच्छत् तदैवाशु वृद्धामात्यं पितुर् हितम्। तम् अपृच्छत् तदाभ्येत्य पितुस् तच् छोककारणम्।

abhyagacchat tadaivāśu vṛddhāmātyaṃ pitur hitam. tam apṛcchat tadābhyetya pitus tac chokakāraṇam.

तस्मै स कुरुमुख्याय यथावत् परिपृच्छते। वरं शशंस कन्यां ताम् उद्दिश्य भरतर्षभ।

tasmai sa kurumukhyāya yathāvat paripṛcchate. varaṃ śaśaṃsa kanyāṃ tām uddiśya bharatarṣabha.

ततो देवव्रतो वृद्धैः क्षत्रियैः सहितस् तदा। अभिगम्य दाशराजानं कन्यां वव्रे पितुः स्वयम्।

tato devavrato vṛddhaiḥ kṣatriyaiḥ sahitas tadā. abhigamya dāśarājānaṃ kanyāṃ vavre pituḥ svayam.

तं दाशः प्रतिजग्राह विधिवत् प्रतिपूज्य च। अब्रवीच् चैनम् आसीनं राजसंसदि भारत। उच्चैःश्रवाः। राज्यशुल्का प्रदातव्या कन्येयं याचतां वर। अपत्यं यद् भवेद् अस्याः स राजास्तु पितुः परम्।

taṃ dāśaḥ pratijagrāha vidhivat pratipūjya ca. abravīc cainam āsīnaṃ rājasaṃsadi bhārata. uccaiḥśravāḥ. rājyaśulkā pradātavyā kanyeyaṃ yācatāṃ vara. apatyaṃ yad bhaved asyāḥ sa rājāstu pituḥ param.

त्वम् एव नाथः पर्याप्तः शंतनोः पुरुषर्षभ। पुत्रः पुत्रवतां श्रेष्ठः किं नु वक्ष्यामि ते वचः। कुमारिकायाः शुल्केन किं चिद् वक्ष्यामि भारत।

tvam eva nāthaḥ paryāptaḥ śaṃtanoḥ puruṣarṣabha. putraḥ putravatāṃ śreṣṭhaḥ kiṃ nu vakṣyāmi te vacaḥ. kumārikāyāḥ śulkena kiṃ cid vakṣyāmi bhārata.

को हि संबन्धकं श्लाघ्यम् ईप्सितं यौनम् ईदृशम्। अतिक्रामन् न तप्येत साक्षाद् अपि शतक्रतुः।

ko hi saṃbandhakaṃ ślāghyam īpsitaṃ yaunam īdṛśam. atikrāman na tapyeta sākṣād api śatakratuḥ.

अपत्यं चैतद् आर्यस्य यो युष्माकं समो गुणैः। यस्य शुक्रात् सत्यवती प्रादुर्भूता यशस्विनी।

apatyaṃ caitad āryasya yo yuṣmākaṃ samo guṇaiḥ. yasya śukrāt satyavatī prādurbhūtā yaśasvinī.

तेन मे बहुशस् तात पिता ते परिकीर्तितः। अर्हः सत्यवतीं वोढुं सर्वराजसु भारत।

tena me bahuśas tāta pitā te parikīrtitaḥ. arhaḥ satyavatīṃ voḍhuṃ sarvarājasu bhārata.

असितो ह्य् अपि देवर्षिः प्रत्याख्यातः पुरा मया। सत्यवत्या भृशं ह्य् अर्थी स आसीद् ऋषिसत्तमः।

asito hy api devarṣiḥ pratyākhyātaḥ purā mayā. satyavatyā bhṛśaṃ hy arthī sa āsīd ṛṣisattamaḥ.

कन्यापितृत्वात् किं चित् तु वक्ष्यामि भरतर्षभ। बलवत् सपत्नताम् अत्र दोषं पश्यामि केवलम्। भूयांसं त्वयि पश्यामि तं दोषम् अपराजित।

kanyāpitṛtvāt kiṃ cit tu vakṣyāmi bharatarṣabha. balavat sapatnatām atra doṣaṃ paśyāmi kevalam. bhūyāṃsaṃ tvayi paśyāmi taṃ doṣam aparājita.

यस्य हि त्वं सपत्नः स्या गन्धर्वस्यासुरस्य वा। न स जातु सुखं जीवेत् त्वयि क्रुद्धे परंतप।

yasya hi tvaṃ sapatnaḥ syā gandharvasyāsurasya vā. na sa jātu sukhaṃ jīvet tvayi kruddhe paraṃtapa.

एतावान् अत्र दोषो हि नान्यः कश् चन पार्थिव। एतज् जानीहि भद्रं ते दानादाने परंतप।

etāvān atra doṣo hi nānyaḥ kaś cana pārthiva. etaj jānīhi bhadraṃ te dānādāne paraṃtapa.

एवम् उक्तस् तु गाङ्गेयस् तद्युक्तं प्रत्यभाषत। शृण्वतां भूमिपालानां पितुर् अर्थाय भारत।

evam uktas tu gāṅgeyas tadyuktaṃ pratyabhāṣata. śṛṇvatāṃ bhūmipālānāṃ pitur arthāya bhārata.

इदं मे मतम् आदत्स्व सत्यं सत्यवतां वर। नैव जातो न वाजात ईदृशं वक्तुम् उत्सहेत्।

idaṃ me matam ādatsva satyaṃ satyavatāṃ vara. naiva jāto na vājāta īdṛśaṃ vaktum utsahet.

एवम् एतत् करिष्यामि यथा त्वम् अनुभाषसे। यो ऽस्यां जनिष्यते पुत्रः स नो राजा भविष्यति।

evam etat kariṣyāmi yathā tvam anubhāṣase. yo 'syāṃ janiṣyate putraḥ sa no rājā bhaviṣyati.

इत्य् उक्तः पुनर् एवाथ तं दाशः प्रत्यभाषत। चिकीर्षुर् दुष्करं कर्म राज्यार्थे भरतर्षभ।

ity uktaḥ punar evātha taṃ dāśaḥ pratyabhāṣata. cikīrṣur duṣkaraṃ karma rājyārthe bharatarṣabha.

त्वम् एव नाथः पर्याप्तः शंतनोर् अमितद्युतेः। कन्यायाश् चैव धर्मात्मन् प्रभुर् दानाय चेश्वरः।

tvam eva nāthaḥ paryāptaḥ śaṃtanor amitadyuteḥ. kanyāyāś caiva dharmātman prabhur dānāya ceśvaraḥ.

इदं तु वचनं सौम्य कार्यं चैव निबोध मे। कौमारिकाणां शीलेन वक्ष्याम्य् अहम् अरिंदम।

idaṃ tu vacanaṃ saumya kāryaṃ caiva nibodha me. kaumārikāṇāṃ śīlena vakṣyāmy aham ariṃdama.

यत् त्वया सत्यवत्यर्थे सत्यधर्मपरायण। राजमध्ये प्रतिज्ञातम् अनुरूपं तवैव तत्।

yat tvayā satyavatyarthe satyadharmaparāyaṇa. rājamadhye pratijñātam anurūpaṃ tavaiva tat.

नान्यथा तन् महाबाहो संशयो ऽत्र न कश् चन। नास्ति तस्यान्यथा भावस् त्वत्तो रिपुनिबर्हणः। विद्यते पुरुषव्याघ्र त्वयि सत्यं महाव्रत। तवापत्यं भवेद् यत् तु तत्र नः संशयो महान्।

nānyathā tan mahābāho saṃśayo 'tra na kaś cana. nāsti tasyānyathā bhāvas tvatto ripunibarhaṇaḥ. vidyate puruṣavyāghra tvayi satyaṃ mahāvrata. tavāpatyaṃ bhaved yat tu tatra naḥ saṃśayo mahān.

तस्य तन् मतम् आज्ञाय सत्यधर्मपरायणः। प्रत्यजानात् तदा राजन् पितुः प्रियचिकीर्षया।

tasya tan matam ājñāya satyadharmaparāyaṇaḥ. pratyajānāt tadā rājan pituḥ priyacikīrṣayā.

देवव्रत उवाच। दाशराज निबोधेदं वचनं मे नृपोत्तम। ऋषयो वाथ वा देवा भूतान्य् अन्तर्हितानि च। यानि तानीह शृण्वन्तु नास्ति वक्तास्य मत्समः। इदं वचनम् आधत्स्व सत्येन मम जल्पतः। शृण्वतां भूमिपालानां यद् ब्रवीमि पितुः कृते।

devavrata uvāca. dāśarāja nibodhedaṃ vacanaṃ me nṛpottama. ṛṣayo vātha vā devā bhūtāny antarhitāni ca. yāni tānīha śṛṇvantu nāsti vaktāsya matsamaḥ. idaṃ vacanam ādhatsva satyena mama jalpataḥ. śṛṇvatāṃ bhūmipālānāṃ yad bravīmi pituḥ kṛte.

राज्यं तावत् पूर्वम् एव मया त्यक्तं नराधिप। अपत्यहेतोर् अपि च करोम्य् एष विनिश्चयम्।

rājyaṃ tāvat pūrvam eva mayā tyaktaṃ narādhipa. apatyahetor api ca karomy eṣa viniścayam.

अद्य प्रभृति मे दाश ब्रह्मचर्यं भविष्यति। अपुत्रस्यापि मे लोका भविष्यन्त्य् अक्षया दिवि। न हि जन्मप्रभृत्य् उक्तं मया किं चिद् इहानृतम्। यावत् प्राणा ध्रियन्ते वै मम देहं समाश्रिताः। तावन् न जनयिष्यामि पित्रे कन्यां प्रयच्छ मे। परित्यजाम्य् अहं राज्यं मैथुनं चापि सर्वशः। ऊर्ध्वरेता भविष्यामि दाश सत्यं ब्रवीमि ते।

adya prabhṛti me dāśa brahmacaryaṃ bhaviṣyati. aputrasyāpi me lokā bhaviṣyanty akṣayā divi. na hi janmaprabhṛty uktaṃ mayā kiṃ cid ihānṛtam. yāvat prāṇā dhriyante vai mama dehaṃ samāśritāḥ. tāvan na janayiṣyāmi pitre kanyāṃ prayaccha me. parityajāmy ahaṃ rājyaṃ maithunaṃ cāpi sarvaśaḥ. ūrdhvaretā bhaviṣyāmi dāśa satyaṃ bravīmi te.

वैशंपायन उवाच। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा संप्रहृष्टतनूरुहः। ददानीत्य् एव तं दाशो धर्मात्मा प्रत्यभाषत।

vaiśaṃpāyana uvāca. tasya tad vacanaṃ śrutvā saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ. dadānīty eva taṃ dāśo dharmātmā pratyabhāṣata.

ततो ऽन्तरिक्षे ऽप्सरसो देवाः सर्षिगणास् तथा। तं दृष्ट्वा दुष्करं कर्म प्रशशंसुश् च पार्थिवाः। अभ्यवर्षन्त कुसुमैर् भीष्मो ऽयम् इति चाब्रुवन्।

tato 'ntarikṣe 'psaraso devāḥ sarṣigaṇās tathā. taṃ dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma praśaśaṃsuś ca pārthivāḥ. abhyavarṣanta kusumair bhīṣmo 'yam iti cābruvan.

ततः स पितुर् अर्थाय ताम् उवाच यशस्विनीम्। अधिरोह रथं मातर् गच्छावः स्वगृहान् इति।

tataḥ sa pitur arthāya tām uvāca yaśasvinīm. adhiroha rathaṃ mātar gacchāvaḥ svagṛhān iti.

एवम् उक्त्वा तु भीष्मस् तां रथम् आरोप्य भामिनीम्। आगम्य हास्तिनपुरं शंतनोः संन्यवेदयत्।

evam uktvā tu bhīṣmas tāṃ ratham āropya bhāminīm. āgamya hāstinapuraṃ śaṃtanoḥ saṃnyavedayat.

तस्य तद् दुष्करं कर्म प्रशशंसुर् नराधिपाः। समेताश् च पृथक् चैव भीष्मो ऽयम् इति चाब्रुवन्।

tasya tad duṣkaraṃ karma praśaśaṃsur narādhipāḥ. sametāś ca pṛthak caiva bhīṣmo 'yam iti cābruvan.

तद् दृष्ट्वा दुष्करं कर्म कृतं भीष्मेण शंतनुः। बभूव दुःखितो राजा चिररात्राय भारत। स तेन कर्मणा सूनोः प्रीतस् तस्मै वरं ददौ। स्वच्छन्दमरणं तस्मै ददौ तुष्टः पिता स्वयम्। न ते प्रभविता मृत्युर् यावद् इच्छसि जीवितुम्। त्वत्तो ह्य् अनुज्ञां संप्राप्य मृत्युः प्रभवितानघ। स्वेन कामेन कर्तासि नाकामस् त्वं कथं चन।

tad dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma kṛtaṃ bhīṣmeṇa śaṃtanuḥ. babhūva duḥkhito rājā cirarātrāya bhārata. sa tena karmaṇā sūnoḥ prītas tasmai varaṃ dadau. svacchandamaraṇaṃ tasmai dadau tuṣṭaḥ pitā svayam. na te prabhavitā mṛtyur yāvad icchasi jīvitum. tvatto hy anujñāṃ saṃprāpya mṛtyuḥ prabhavitānagha. svena kāmena kartāsi nākāmas tvaṃ kathaṃ cana.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents