महाभारत 1.80 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 80→

[mh-1-80] • 27 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। पौरवेणाथ वयसा ययातिर् नहुषात्मजः। रूपयौवनसंपन्नः कुमार इव सो ऽभवत्। प्रीतियुक्तो नृपश्रेष्ठश् चचार विषयान् प्रियान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. pauraveṇātha vayasā yayātir nahuṣātmajaḥ. rūpayauvanasaṃpannaḥ kumāra iva so 'bhavat. prītiyukto nṛpaśreṣṭhaś cacāra viṣayān priyān.

यथाकामं यथोत्साहं यथाकालं यथासुखम्। धर्माविरुद्धान् राजेन्द्रो यथार्हति स एव हि।

yathākāmaṃ yathotsāhaṃ yathākālaṃ yathāsukham. dharmāviruddhān rājendro yathārhati sa eva hi.

देवान् अतर्पयद् यज्ञैः श्राद्धैस् तद्वत् पितॄन् अपि। दीनान् अनुग्रहैर् इष्टैः कामैश् च द्विजसत्तमान्।

devān atarpayad yajñaiḥ śrāddhais tadvat pitṝn api. dīnān anugrahair iṣṭaiḥ kāmaiś ca dvijasattamān.

अतिथीन् अन्नपानैश् च विशश् च परिपालनैः। आनृशंस्येन शूद्रांश् च दस्यून् संनिग्रहेण च।

atithīn annapānaiś ca viśaś ca paripālanaiḥ. ānṛśaṃsyena śūdrāṃś ca dasyūn saṃnigraheṇa ca.

धर्मेण च प्रजाः सर्वा यथावद् अनुरञ्जयन्। ययातिः पालयाम् आस साक्षाद् इन्द्र इवापरः।

dharmeṇa ca prajāḥ sarvā yathāvad anurañjayan. yayātiḥ pālayām āsa sākṣād indra ivāparaḥ.

स राजा सिंहविक्रान्तो युवा विषयगोचरः। अविरोधेन धर्मस्य चचार सुखम् उत्तमम्।

sa rājā siṃhavikrānto yuvā viṣayagocaraḥ. avirodhena dharmasya cacāra sukham uttamam.

स संप्राप्य शुभान् कामांस् तृप्तः खिन्नश् च पार्थिवः। कालं वर्षसहस्रान्तं सस्मार मनुजाधिपः।

sa saṃprāpya śubhān kāmāṃs tṛptaḥ khinnaś ca pārthivaḥ. kālaṃ varṣasahasrāntaṃ sasmāra manujādhipaḥ.

परिसंख्याय कालज्ञः कलाः काष्ठाश् च वीर्यवान्। यौवनं प्राप्य राजर्षिः सहस्रपरिवत्सरान्। विश्वाच्या सहितो रेमे व्यभ्राजन् नन्दने वने। अलकायां स कालं तु मेरुशृङ्गे तथोत्तरे। यदा स पश्यते कालं धर्मात्मा तं महीपतिः। पूर्णं मत्वा ततः कालं पूरुं पुत्रम् उवाच ह।

parisaṃkhyāya kālajñaḥ kalāḥ kāṣṭhāś ca vīryavān. yauvanaṃ prāpya rājarṣiḥ sahasraparivatsarān. viśvācyā sahito reme vyabhrājan nandane vane. alakāyāṃ sa kālaṃ tu meruśṛṅge tathottare. yadā sa paśyate kālaṃ dharmātmā taṃ mahīpatiḥ. pūrṇaṃ matvā tataḥ kālaṃ pūruṃ putram uvāca ha.

यथाकामं यथोत्साहं यथाकालम् अरिंदम। सेविता विषयाः पुत्र यौवनेन मया तव। तेजसा तव सत्पुत्र पूर्णं यौवनम् उत्तमम्। न जातु कामः कामानाम् उपभोगेन शाम्यति। हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते। यत् पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः। एकस्यापि न पर्याप्तं तस्मात् तृष्णां परित्यजेत्। या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर् या न जीर्यति जीर्यतः। यो ऽसौ प्राणान्तिको रोगस् तां तृष्णां त्यजतः सुखम्। पूर्णं वर्षसहस्रं मे विषयासक्तचेतसः। तथाप्य् अनुदिनं तृष्णा ममैतेष्व् अभिजायते। तस्माद् एनाम् अहं त्यक्त्वा ब्रह्मण्य् आधाय मानसम्। निर्द्वन्द्वो निर्ममो भूत्वा चरिष्यामि मृगैः सह।

yathākāmaṃ yathotsāhaṃ yathākālam ariṃdama. sevitā viṣayāḥ putra yauvanena mayā tava. tejasā tava satputra pūrṇaṃ yauvanam uttamam. na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati. haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate. yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ. ekasyāpi na paryāptaṃ tasmāt tṛṣṇāṃ parityajet. yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ. yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham. pūrṇaṃ varṣasahasraṃ me viṣayāsaktacetasaḥ. tathāpy anudinaṃ tṛṣṇā mamaiteṣv abhijāyate. tasmād enām ahaṃ tyaktvā brahmaṇy ādhāya mānasam. nirdvandvo nirmamo bhūtvā cariṣyāmi mṛgaiḥ saha.

पूरो प्रीतो ऽस्मि भद्रं ते गृहाणेदं स्वयौवनम्। राज्यं चैव गृहाणेदं त्वं हि मे प्रियकृत् सुतः। यावद् इच्छसि यौवनम्। तावद् दीर्घायुषं भुङ्क्ष्व। मया दत्तं तु सान्वयम्। यावद् इच्छसि तावच् च यौवनेन समन्वितम्। भुङ्क्ष्व राज्यं सुदीर्घायुः।

pūro prīto 'smi bhadraṃ te gṛhāṇedaṃ svayauvanam. rājyaṃ caiva gṛhāṇedaṃ tvaṃ hi me priyakṛt sutaḥ. yāvad icchasi yauvanam. tāvad dīrghāyuṣaṃ bhuṅkṣva. mayā dattaṃ tu sānvayam. yāvad icchasi tāvac ca yauvanena samanvitam. bhuṅkṣva rājyaṃ sudīrghāyuḥ.

प्रतिपेदे जरां राजा ययातिर् नाहुषस् तदा। यौवनं प्रतिपेदे च पूरुः स्वं पुनर् आत्मनः।

pratipede jarāṃ rājā yayātir nāhuṣas tadā. yauvanaṃ pratipede ca pūruḥ svaṃ punar ātmanaḥ.

अभिषेक्तुकामं नृपतिं पूरुं पुत्रं कनीयसम्। ब्राह्मणप्रमुखा वर्णा इदं वचनम् अब्रुवन्।

abhiṣektukāmaṃ nṛpatiṃ pūruṃ putraṃ kanīyasam. brāhmaṇapramukhā varṇā idaṃ vacanam abruvan.

कथं शुक्रस्य नप्तारं देवयान्याः सुतं प्रभो। ज्येष्ठं यदुम् अतिक्रम्य राज्यं पूरोः प्रदास्यसि।

kathaṃ śukrasya naptāraṃ devayānyāḥ sutaṃ prabho. jyeṣṭhaṃ yadum atikramya rājyaṃ pūroḥ pradāsyasi.

यदुर् ज्येष्ठस् तव सुतो जातस् तम् अनु तुर्वसुः। शर्मिष्ठायाः सुतो द्रुह्युस् ततो ऽनुः पूरुर् एव च।

yadur jyeṣṭhas tava suto jātas tam anu turvasuḥ. śarmiṣṭhāyāḥ suto druhyus tato 'nuḥ pūrur eva ca.

कथं ज्येष्ठान् अतिक्रम्य कनीयान् राज्यम् अर्हति। एतत् संबोधयामस् त्वां धर्मं त्वम् अनुपालय। धर्मं चोल्लङ्घयन् राजा प्रजानां दुःखम् आवहेत्।

kathaṃ jyeṣṭhān atikramya kanīyān rājyam arhati. etat saṃbodhayāmas tvāṃ dharmaṃ tvam anupālaya. dharmaṃ collaṅghayan rājā prajānāṃ duḥkham āvahet.

ययातिर् उवाच। ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः सर्वे शृण्वन्तु मे वचः। ज्येष्ठं प्रति यथा राज्यं न देयं मे कथं चन।

yayātir uvāca. brāhmaṇapramukhā varṇāḥ sarve śṛṇvantu me vacaḥ. jyeṣṭhaṃ prati yathā rājyaṃ na deyaṃ me kathaṃ cana.

मम ज्येष्ठेन यदुना नियोगो नानुपालितः। प्रतिकूलः पितुर् यश् च न स पुत्रः सतां मतः।

mama jyeṣṭhena yadunā niyogo nānupālitaḥ. pratikūlaḥ pitur yaś ca na sa putraḥ satāṃ mataḥ.

मातापित्रोर् वचनकृद् धितः पथ्यश् च यः सुतः। स पुत्रः पुत्रवद् यश् च वर्तते पितृमातृषु। अपुत्री तु नरः स्वर्गाद् दुःखं नरकम् आविशेत्। पुद् इति नरकस्याख्या दुःखं हि नरकं विदुः। पुतस् त्राणात् ततः पुत्रम् इहेच्छन्ति परत्र च। आत्मनः सदृशः पुत्रः पितृदेवर्षिपूजने। यो बहूनां गुणतरः स पुत्रो ज्येष्ठ उच्यते। ज्येष्ठांशहारो गुणकृद् इह लोके परत्र च। श्रेयान् पुत्रगुणोपेतः स पुत्रो नेतरो वृथा। वदन्ति धर्मं धर्मज्ञाः पितॄणां पुत्रकारणात्। मूको ऽन्धबधिरः श्वित्री स्वधर्मं नानुतिष्ठति। चोरः किल्बिषकः पुत्रो ज्येष्ठो न ज्येष्ठ उच्यते।

mātāpitror vacanakṛd dhitaḥ pathyaś ca yaḥ sutaḥ. sa putraḥ putravad yaś ca vartate pitṛmātṛṣu. aputrī tu naraḥ svargād duḥkhaṃ narakam āviśet. pud iti narakasyākhyā duḥkhaṃ hi narakaṃ viduḥ. putas trāṇāt tataḥ putram ihecchanti paratra ca. ātmanaḥ sadṛśaḥ putraḥ pitṛdevarṣipūjane. yo bahūnāṃ guṇataraḥ sa putro jyeṣṭha ucyate. jyeṣṭhāṃśahāro guṇakṛd iha loke paratra ca. śreyān putraguṇopetaḥ sa putro netaro vṛthā. vadanti dharmaṃ dharmajñāḥ pitṝṇāṃ putrakāraṇāt. mūko 'ndhabadhiraḥ śvitrī svadharmaṃ nānutiṣṭhati. coraḥ kilbiṣakaḥ putro jyeṣṭho na jyeṣṭha ucyate.

यदुनाहम् अवज्ञातस् तथा तुर्वसुनापि च। द्रुह्युना चानुना चैव मय्य् अवज्ञा कृता भृशम्।

yadunāham avajñātas tathā turvasunāpi ca. druhyunā cānunā caiva mayy avajñā kṛtā bhṛśam.

पूरुणा मे कृतं वाक्यं मानितश् च विशेषतः। कनीयान् मम दायादो जरा येन धृता मम। वेदोक्तं संभवं मह्यम् अनेन हृदयोद्भवम्। तस्य जातम् इदं कृत्स्नम् आत्मा पुत्र इति श्रुतिः। मम कामः स च कृतः पूरुणा पुत्ररूपिणा।

pūruṇā me kṛtaṃ vākyaṃ mānitaś ca viśeṣataḥ. kanīyān mama dāyādo jarā yena dhṛtā mama. vedoktaṃ saṃbhavaṃ mahyam anena hṛdayodbhavam. tasya jātam idaṃ kṛtsnam ātmā putra iti śrutiḥ. mama kāmaḥ sa ca kṛtaḥ pūruṇā putrarūpiṇā.

शुक्रेण च वरो दत्तः काव्येनोशनसा स्वयम्। पुत्रो यस् त्वानुवर्तेत स राजा पृथिवीपतिः। यो वानुवर्ती पुत्राणां स पुत्रो दायभाग् भवेत्। भवतो ऽनुनयाम्य् एवं पूरू राज्ये ऽभिषिच्यताम्।

śukreṇa ca varo dattaḥ kāvyenośanasā svayam. putro yas tvānuvarteta sa rājā pṛthivīpatiḥ. yo vānuvartī putrāṇāṃ sa putro dāyabhāg bhavet. bhavato 'nunayāmy evaṃ pūrū rājye 'bhiṣicyatām.

प्रकृतय ऊचुः। यः पुत्रो गुणसंपन्नो मातापित्रोर् हितः सदा। सर्वम् अर्हति कल्याणं कनीयान् अपि स प्रभो। वेदधर्मार्थशास्त्रेषु मुनिभिः कथितं पुरा।

prakṛtaya ūcuḥ. yaḥ putro guṇasaṃpanno mātāpitror hitaḥ sadā. sarvam arhati kalyāṇaṃ kanīyān api sa prabho. vedadharmārthaśāstreṣu munibhiḥ kathitaṃ purā.

अर्हः पूरुर् इदं राज्यं यः सुतः प्रियकृत् तव। वरदानेन शुक्रस्य न शक्यं वक्तुम् उत्तरम्।

arhaḥ pūrur idaṃ rājyaṃ yaḥ sutaḥ priyakṛt tava. varadānena śukrasya na śakyaṃ vaktum uttaram.

वैशंपायन उवाच। पौरजानपदैस् तुष्टैर् इत्य् उक्तो नाहुषस् तदा। अभ्यषिञ्चत् ततः पूरुं राज्ये स्वे सुतम् आत्मजम्। यदुं च तुर्वसुं चोभौ द्रुह्युं चैव सहानुजम्। अन्तेषु स विनिक्षिप्य नाहुषः स्वात्मजान् सुतान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. paurajānapadais tuṣṭair ity ukto nāhuṣas tadā. abhyaṣiñcat tataḥ pūruṃ rājye sve sutam ātmajam. yaduṃ ca turvasuṃ cobhau druhyuṃ caiva sahānujam. anteṣu sa vinikṣipya nāhuṣaḥ svātmajān sutān.

दत्त्वा च पूरवे राज्यं वनवासाय दीक्षितः। पुरात् स निर्ययौ राजा ब्राह्मणैस् तापसैः सह। देवयान्या च सहितः शर्मिष्ठया च भारत। अकरोत् स वने राजा सभार्यस् तप उत्तमम्।

dattvā ca pūrave rājyaṃ vanavāsāya dīkṣitaḥ. purāt sa niryayau rājā brāhmaṇais tāpasaiḥ saha. devayānyā ca sahitaḥ śarmiṣṭhayā ca bhārata. akarot sa vane rājā sabhāryas tapa uttamam.

यदोस् तु यादवा जातास् तुर्वसोर् यवनाः सुताः। द्रुह्योर् अपि सुता भोजा अनोस् तु म्लेच्छजातयः।

yados tu yādavā jātās turvasor yavanāḥ sutāḥ. druhyor api sutā bhojā anos tu mlecchajātayaḥ.

पूरोस् तु पौरवो वंशो यत्र जातो ऽसि पार्थिव। इदं वर्षसहस्राय राज्यं कारयितुं वशी।

pūros tu pauravo vaṃśo yatra jāto 'si pārthiva. idaṃ varṣasahasrāya rājyaṃ kārayituṃ vaśī.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents