महाभारत 1.71 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 71→

[mh-1-71] • 58 श्लोकाः

जनमेजय उवाच। ययातिः पूर्वको ऽस्माकं दशमो यः प्रजापतेः। कथं स शुक्रतनयां लेभे परमदुर्लभाम्।

janamejaya uvāca. yayātiḥ pūrvako 'smākaṃ daśamo yaḥ prajāpateḥ. kathaṃ sa śukratanayāṃ lebhe paramadurlabhām.

एतद् इच्छाम्य् अहं श्रोतुं विस्तरेण द्विजोत्तम। वर्णसंकरजो धर्मः कथं तं नास्पृशत् तदा। जरासंचारणं चापि अन्यदेहेषु नः श्रुतम्। आनुपूर्व्या च मे शंस पूरोर् वंशकरान् पृथक्।

etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa dvijottama. varṇasaṃkarajo dharmaḥ kathaṃ taṃ nāspṛśat tadā. jarāsaṃcāraṇaṃ cāpi anyadeheṣu naḥ śrutam. ānupūrvyā ca me śaṃsa pūror vaṃśakarān pṛthak.

वैशंपायन उवाच। ययातिर् आसीद् राजर्षिर् देवराजसमद्युतिः। तं शुक्रवृषपर्वाणौ वव्राते वै यथा पुरा।

vaiśaṃpāyana uvāca. yayātir āsīd rājarṣir devarājasamadyutiḥ. taṃ śukravṛṣaparvāṇau vavrāte vai yathā purā.

तत् ते ऽहं संप्रवक्ष्यामि पृच्छतो जनमेजय। देवयान्याश् च संयोगं ययातेर् नाहुषस्य च।

tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi pṛcchato janamejaya. devayānyāś ca saṃyogaṃ yayāter nāhuṣasya ca.

सुराणाम् असुराणां च समजायत वै मिथः। ऐश्वर्यं प्रति संघर्षस् त्रैलोक्ये सचराचरे।

surāṇām asurāṇāṃ ca samajāyata vai mithaḥ. aiśvaryaṃ prati saṃgharṣas trailokye sacarācare.

जिगीषया ततो देवा वव्रिरे ऽऽङ्गिरसं मुनिम्। पौरोहित्येन याज्यार्थे काव्यं तूशनसं परे। ब्राह्मणौ ताव् उभौ नित्यम् अन्योन्यस्पर्धिनौ भृशम्।

jigīṣayā tato devā vavrire ''ṅgirasaṃ munim. paurohityena yājyārthe kāvyaṃ tūśanasaṃ pare. brāhmaṇau tāv ubhau nityam anyonyaspardhinau bhṛśam.

तत्र देवा निजघ्नुर् यान् दानवान् युधि संगतान्। तान् पुनर् जीवयाम् आस काव्यो विद्याबलाश्रयात्। ततस् ते पुनर् उत्थाय योधयां चक्रिरे सुरान्।

tatra devā nijaghnur yān dānavān yudhi saṃgatān. tān punar jīvayām āsa kāvyo vidyābalāśrayāt. tatas te punar utthāya yodhayāṃ cakrire surān.

असुरास् तु निजघ्नुर् यान् सुरान् समरमूर्धनि। न तान् संजीवयाम् आस बृहस्पतिर् उदारधीः।

asurās tu nijaghnur yān surān samaramūrdhani. na tān saṃjīvayām āsa bṛhaspatir udāradhīḥ.

न हि वेद स तां विद्यां यां काव्यो वेद वीर्यवान्। संजीवनीं ततो देवा विषादम् अगमन् परम्।

na hi veda sa tāṃ vidyāṃ yāṃ kāvyo veda vīryavān. saṃjīvanīṃ tato devā viṣādam agaman param.

ते तु देवा भयोद्विग्नाः काव्याद् उशनसस् तदा। ऊचुः कचम् उपागम्य ज्येष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः।

te tu devā bhayodvignāḥ kāvyād uśanasas tadā. ūcuḥ kacam upāgamya jyeṣṭhaṃ putraṃ bṛhaspateḥ.

भजमानान् भजस्वास्मान् कुरु नः साह्यम् उत्तमम्। यासौ विद्या निवसति ब्राह्मणे ऽमिततेजसि। शुक्रे ताम् आहर क्षिप्रं भागभाङ् नो भविष्यसि।

bhajamānān bhajasvāsmān kuru naḥ sāhyam uttamam. yāsau vidyā nivasati brāhmaṇe 'mitatejasi. śukre tām āhara kṣipraṃ bhāgabhāṅ no bhaviṣyasi.

वृषपर्वसमीपे स शक्यो द्रष्टुं त्वया द्विजः। रक्षते दानवांस् तत्र न स रक्षत्य् अदानवान्।

vṛṣaparvasamīpe sa śakyo draṣṭuṃ tvayā dvijaḥ. rakṣate dānavāṃs tatra na sa rakṣaty adānavān.

तम् आराधयितुं शक्तो भवान् पूर्ववयाः कविम्। देवयानीं च दयितां सुतां तस्य महात्मनः।

tam ārādhayituṃ śakto bhavān pūrvavayāḥ kavim. devayānīṃ ca dayitāṃ sutāṃ tasya mahātmanaḥ.

त्वम् आराधयितुं शक्तो नान्यः कश् चन विद्यते। शीलदाक्षिण्यमाधुर्यैर् आचारेण दमेन च। देवयान्यां हि तुष्टायां विद्यां तां प्राप्स्यसि ध्रुवम्।

tvam ārādhayituṃ śakto nānyaḥ kaś cana vidyate. śīladākṣiṇyamādhuryair ācāreṇa damena ca. devayānyāṃ hi tuṣṭāyāṃ vidyāṃ tāṃ prāpsyasi dhruvam.

तथेत्य् उक्त्वा ततः प्रायाद् बृहस्पतिसुतः कचः। तदाभिपूजितो देवैः समीपं वृषपर्वणः।

tathety uktvā tataḥ prāyād bṛhaspatisutaḥ kacaḥ. tadābhipūjito devaiḥ samīpaṃ vṛṣaparvaṇaḥ.

स गत्वा त्वरितो राजन् देवैः संप्रेषितः कचः। असुरेन्द्रपुरे शुक्रं दृष्ट्वा वाक्यम् उवाच ह।

sa gatvā tvarito rājan devaiḥ saṃpreṣitaḥ kacaḥ. asurendrapure śukraṃ dṛṣṭvā vākyam uvāca ha.

ऋषेर् अङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाद् बृहस्पतेः। नाम्ना कच इति ख्यातं शिष्यं गृह्णातु मां भवान्।

ṛṣer aṅgirasaḥ pautraṃ putraṃ sākṣād bṛhaspateḥ. nāmnā kaca iti khyātaṃ śiṣyaṃ gṛhṇātu māṃ bhavān.

ब्रह्मचर्यं चरिष्यामि त्वय्य् अहं परमं गुरौ। अनुमन्यस्व मां ब्रह्मन् सहस्रं परिवत्सरान्।

brahmacaryaṃ cariṣyāmi tvayy ahaṃ paramaṃ gurau. anumanyasva māṃ brahman sahasraṃ parivatsarān.

शुक्र उवाच। कच सुस्वागतं ते ऽस्तु प्रतिगृह्णामि ते वचः। अर्चयिष्ये ऽहम् अर्च्यं त्वाम् अर्चितो ऽस्तु बृहस्पतिः।

śukra uvāca. kaca susvāgataṃ te 'stu pratigṛhṇāmi te vacaḥ. arcayiṣye 'ham arcyaṃ tvām arcito 'stu bṛhaspatiḥ.

वैशंपायन उवाच। कचस् तु तं तथेत्य् उक्त्वा प्रतिजग्राह तद् व्रतम्। आदिष्टं कविपुत्रेण शुक्रेणोशनसा स्वयम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. kacas tu taṃ tathety uktvā pratijagrāha tad vratam. ādiṣṭaṃ kaviputreṇa śukreṇośanasā svayam.

व्रतस्य व्रतकालं स यथोक्तं प्रत्यगृह्णत। आराधयन्न् उपाध्यायं देवयानीं च भारत।

vratasya vratakālaṃ sa yathoktaṃ pratyagṛhṇata. ārādhayann upādhyāyaṃ devayānīṃ ca bhārata.

नित्यम् आराधयिष्यंस् तां युवा यौवनगो ऽऽमुखे। गायन् नृत्यन् वादयंश् च देवयानीम् अतोषयत्।

nityam ārādhayiṣyaṃs tāṃ yuvā yauvanago ''mukhe. gāyan nṛtyan vādayaṃś ca devayānīm atoṣayat.

संशीलयन् देवयानीं कन्यां संप्राप्तयौवनाम्। पुष्पैः फलैः प्रेषणैश् च तोषयाम् आस भारत। ततः सहस्रं गुरुगाः संरक्षन् वन्यम् आहरत्।

saṃśīlayan devayānīṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām. puṣpaiḥ phalaiḥ preṣaṇaiś ca toṣayām āsa bhārata. tataḥ sahasraṃ gurugāḥ saṃrakṣan vanyam āharat.

देवयान्य् अपि तं विप्रं नियमव्रतचारिणम्। अनुगायमाना ललना रहः पर्यचरत् तदा। गायन्तं चैव शुक्लं च दातारं प्रियवादिनम्। नार्यो नरं कामयन्ते रूपिणं स्रग्विणं तथा।

devayāny api taṃ vipraṃ niyamavratacāriṇam. anugāyamānā lalanā rahaḥ paryacarat tadā. gāyantaṃ caiva śuklaṃ ca dātāraṃ priyavādinam. nāryo naraṃ kāmayante rūpiṇaṃ sragviṇaṃ tathā.

पञ्च वर्षशतान्य् एवं कचस्य चरतो व्रतम्। तत्रातीयुर् अथो बुद्ध्वा दानवास् तं ततः कचम्।

pañca varṣaśatāny evaṃ kacasya carato vratam. tatrātīyur atho buddhvā dānavās taṃ tataḥ kacam.

गा रक्षन्तं वने दृष्ट्वा रहस्य् एकम् अमर्षिताः। जघ्नुर् बृहस्पतेर् द्वेषाद् विद्यारक्षार्थम् एव च। हत्वा शालावृकेभ्यश् च प्रायच्छंस् तिलशः कृतम्।

gā rakṣantaṃ vane dṛṣṭvā rahasy ekam amarṣitāḥ. jaghnur bṛhaspater dveṣād vidyārakṣārtham eva ca. hatvā śālāvṛkebhyaś ca prāyacchaṃs tilaśaḥ kṛtam.

ततो गावो निवृत्तास् ता अगोपाः स्वं निवेशनम्। ता दृष्ट्वा रहिता गास् तु कचेनाभ्यागता वनात्। उवाच वचनं काले देवयान्य् अथ भारत।

tato gāvo nivṛttās tā agopāḥ svaṃ niveśanam. tā dṛṣṭvā rahitā gās tu kacenābhyāgatā vanāt. uvāca vacanaṃ kāle devayāny atha bhārata.

अहुतं चाग्निहोत्रं ते सूर्यश् चास्तं गतः प्रभो। अगोपाश् चागता गावः कचस् तात न दृश्यते।

ahutaṃ cāgnihotraṃ te sūryaś cāstaṃ gataḥ prabho. agopāś cāgatā gāvaḥ kacas tāta na dṛśyate.

व्यक्तं हतो मृतो वापि कचस् तात भविष्यति। तं विना न च जीवेयं कचं सत्यं ब्रवीमि ते।

vyaktaṃ hato mṛto vāpi kacas tāta bhaviṣyati. taṃ vinā na ca jīveyaṃ kacaṃ satyaṃ bravīmi te.

शुक्र उवाच। अयम् एहीति शब्देन मृतं संजीवयाम्य् अहम्।

śukra uvāca. ayam ehīti śabdena mṛtaṃ saṃjīvayāmy aham.

वैशंपायन उवाच। ततः संजीवनीं विद्यां प्रयुज्य कचम् आह्वयत्। आहूतः प्रादुरभवत् कचो ऽरिष्टो ऽथ विद्यया। कस्माच् चिरायितो ऽसीति पृष्टस् ताम् आह भार्गवीम्। कचः। समिधश् च कुशादीनि काष्ठभारं च भामिनि। गृहीत्वा श्रमभारार्तो वटवृक्षं समाश्रितः। गावश् च सहिताः सर्वा वृक्षच्छायाम् उपाश्रिताः। असुरास् तत्र मां दृष्ट्वा कस् त्वम् इत्य् अभ्यचोदयन्। बृहस्पतिसुतश् चाहं कच इत्य् अभिविश्रुतः। इत्य् उक्तमात्रे मां हत्वा पेशीकृत्वा तु दानवाः। दत्त्वा शालावृकेभ्यस् तु सुखं जग्मुः स्वम् आलयम्। आहूतो विद्यया भद्रे भार्गवेण महात्मना। त्वत्समीपम् इहायातः कथं चित् समजीवितः। हतो ऽहम् इति चाचख्यौ पृष्टो ब्राह्मणकन्यया। भित्त्वा भित्त्वा शरीराणि वृकाणां स विनिष्पतत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ saṃjīvanīṃ vidyāṃ prayujya kacam āhvayat. āhūtaḥ prādurabhavat kaco 'riṣṭo 'tha vidyayā. kasmāc cirāyito 'sīti pṛṣṭas tām āha bhārgavīm. kacaḥ. samidhaś ca kuśādīni kāṣṭhabhāraṃ ca bhāmini. gṛhītvā śramabhārārto vaṭavṛkṣaṃ samāśritaḥ. gāvaś ca sahitāḥ sarvā vṛkṣacchāyām upāśritāḥ. asurās tatra māṃ dṛṣṭvā kas tvam ity abhyacodayan. bṛhaspatisutaś cāhaṃ kaca ity abhiviśrutaḥ. ity uktamātre māṃ hatvā peśīkṛtvā tu dānavāḥ. dattvā śālāvṛkebhyas tu sukhaṃ jagmuḥ svam ālayam. āhūto vidyayā bhadre bhārgaveṇa mahātmanā. tvatsamīpam ihāyātaḥ kathaṃ cit samajīvitaḥ. hato 'ham iti cācakhyau pṛṣṭo brāhmaṇakanyayā. bhittvā bhittvā śarīrāṇi vṛkāṇāṃ sa viniṣpatat.

स पुनर् देवयान्योक्तः पुष्पाहारो यदृच्छया। वनं ययौ ततो विप्रो ददृशुर् दानवाश् च तम्। पुनस् तं पेषयित्वा तु समुद्राम्भस्य् अमिश्रयन्। चिरं गतं पुनः कन्या पित्रे तं संन्यवेदयत्। विप्रेण पुनर् आहूतो विद्यया गुरुदेहजः। पुनर् आवृत्य तद् वृत्तं न्यवेदयत तत् तथा। भेदयित्वा शरीराणि मत्स्यादीनां स निर्गतः। देवयान्या पुनस् तत्र कदा चिद् वन्यम् आहर। उक्तो ऽगच्छद् वनं तं तु ददृशुर् दानवाः पुनः।

sa punar devayānyoktaḥ puṣpāhāro yadṛcchayā. vanaṃ yayau tato vipro dadṛśur dānavāś ca tam. punas taṃ peṣayitvā tu samudrāmbhasy amiśrayan. ciraṃ gataṃ punaḥ kanyā pitre taṃ saṃnyavedayat. vipreṇa punar āhūto vidyayā gurudehajaḥ. punar āvṛtya tad vṛttaṃ nyavedayata tat tathā. bhedayitvā śarīrāṇi matsyādīnāṃ sa nirgataḥ. devayānyā punas tatra kadā cid vanyam āhara. ukto 'gacchad vanaṃ taṃ tu dadṛśur dānavāḥ punaḥ.

ततो द्वितीयं हत्वा तं दग्ध्वा कृत्वा च चूर्णशः। संगृह्य पूरयित्वा च सुरया समलोड्य च। प्रायच्छन् ब्राह्मणायैव सुरायाम् असुरास् तदा। अपिबत् सुरया सार्धं कचभस्म भृगूद्वहः। सा सायंतनवेलायाम् अगोपा गाः समागताः।

tato dvitīyaṃ hatvā taṃ dagdhvā kṛtvā ca cūrṇaśaḥ. saṃgṛhya pūrayitvā ca surayā samaloḍya ca. prāyacchan brāhmaṇāyaiva surāyām asurās tadā. apibat surayā sārdhaṃ kacabhasma bhṛgūdvahaḥ. sā sāyaṃtanavelāyām agopā gāḥ samāgatāḥ.

देवयान्य् अथ भूयो ऽपि वाक्यं पितरम् अब्रवीत्। वैशंपायनः। श्रुत्वा पुत्रीवचः काव्यो मन्त्रेणाहूतवान् कचम्। ज्ञात्वा बहिष्ठम् अज्ञात्वा स्वकुक्षिस्थं कचं नृप। पुष्पाहारः प्रेषणकृत् कचस् तात न दृश्यते।

devayāny atha bhūyo 'pi vākyaṃ pitaram abravīt. vaiśaṃpāyanaḥ. śrutvā putrīvacaḥ kāvyo mantreṇāhūtavān kacam. jñātvā bahiṣṭham ajñātvā svakukṣisthaṃ kacaṃ nṛpa. puṣpāhāraḥ preṣaṇakṛt kacas tāta na dṛśyate.

शुक्र उवाच। विद्ययोत्थाप्यमानो ऽपि नाभ्येति करवाणि किम्। बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः प्रेतगतिं गतः। विद्यया जीवितो ऽप्य् एवं हन्यते करवाणि किम्।

śukra uvāca. vidyayotthāpyamāno 'pi nābhyeti karavāṇi kim. bṛhaspateḥ sutaḥ putri kacaḥ pretagatiṃ gataḥ. vidyayā jīvito 'py evaṃ hanyate karavāṇi kim.

मैवं शुचो मा रुद देवयानि; न त्वादृशी मर्त्यम् अनुप्रशोचेत्। यस्यास् तव ब्रह्म च ब्राह्मणाश् च। सेन्द्रा देवा वसवो ऽथाश्विनौ च। सुराश् च विश्वे च जगच् च सर्वम्; उपस्थितां वैकृतिम् आनमन्ति। अशक्यो ऽसौ जीवयितुं द्विजातिः। संजीवितो वध्यते चैव भूयः।

maivaṃ śuco mā ruda devayāni; na tvādṛśī martyam anupraśocet. yasyās tava brahma ca brāhmaṇāś ca. sendrā devā vasavo 'thāśvinau ca. surāś ca viśve ca jagac ca sarvam; upasthitāṃ vaikṛtim ānamanti. aśakyo 'sau jīvayituṃ dvijātiḥ. saṃjīvito vadhyate caiva bhūyaḥ.

देवयान्य् उवाच। यस्याङ्गिरा वृद्धतमः पितामहो; बृहस्पतिश् चापि पिता तपोधनः। ऋषेः पुत्रं तम् अथो वापि पौत्रं; कथं न शोचेयम् अहं न रुद्याम्।

devayāny uvāca. yasyāṅgirā vṛddhatamaḥ pitāmaho; bṛhaspatiś cāpi pitā tapodhanaḥ. ṛṣeḥ putraṃ tam atho vāpi pautraṃ; kathaṃ na śoceyam ahaṃ na rudyām.

स ब्रह्मचारी च तपोधनश् च; सदोत्थितः कर्मसु चैव दक्षः। कचस्य मार्गं प्रतिपत्स्ये न भोक्ष्ये; प्रियो हि मे तात कचो ऽभिरूपः।

sa brahmacārī ca tapodhanaś ca; sadotthitaḥ karmasu caiva dakṣaḥ. kacasya mārgaṃ pratipatsye na bhokṣye; priyo hi me tāta kaco 'bhirūpaḥ.

शुक्र उवाच। असंशयं माम् असुरा द्विषन्ति; ये मे शिष्यं नागसं सूदयन्ति। अब्राह्मणं कर्तुम् इच्छन्ति रौद्रास्; ते मां यथा प्रस्तुतं दानवैर् हि। अप्य् अस्य पापस्य भवेद् इहान्तः; कं ब्रह्महत्या न दहेद् अपीन्द्रम्।

śukra uvāca. asaṃśayaṃ mām asurā dviṣanti; ye me śiṣyaṃ nāgasaṃ sūdayanti. abrāhmaṇaṃ kartum icchanti raudrās; te māṃ yathā prastutaṃ dānavair hi. apy asya pāpasya bhaved ihāntaḥ; kaṃ brahmahatyā na dahed apīndram.

वैशंपायन उवाच। संचोदितो देवयान्या महर्षिः पुनर् आह्वयत्। संरम्भेणैव काव्यो हि बृहस्पतिसुतं कचम्। स पीडितो देवयान्या महर्षिः। समारभत् संरम्भाच् चैव काव्यः। कचो ऽपि राजन् सुमहानुभावो। विद्याबलाल् लब्धमतिर् महात्मा। वैशंपायन उवाच। अकारयाम् आस तदा देवयान्याः कृते विभुः।

vaiśaṃpāyana uvāca. saṃcodito devayānyā maharṣiḥ punar āhvayat. saṃrambheṇaiva kāvyo hi bṛhaspatisutaṃ kacam. sa pīḍito devayānyā maharṣiḥ. samārabhat saṃrambhāc caiva kāvyaḥ. kaco 'pi rājan sumahānubhāvo. vidyābalāl labdhamatir mahātmā. vaiśaṃpāyana uvāca. akārayām āsa tadā devayānyāḥ kṛte vibhuḥ.

गुरोर् भीतो विद्यया चोपहूतः; शनैर् वाचं जठरे व्याजहार। कचः। प्रसीद भगवन् मह्यं कचो ऽहम् अभिवादये। यथा बहुमतः पुत्रस् तथा मन्यतु मां भवान्। तम् अब्रवीत् केन पथोपनीतो; ममोदरे तिष्ठसि ब्रूहि विप्र। अस्मिन् मुहूर्ते ह्य् असुरान् विनाश्य। गच्छामि देवान् अहम् अद्य विप्र।

guror bhīto vidyayā copahūtaḥ; śanair vācaṃ jaṭhare vyājahāra. kacaḥ. prasīda bhagavan mahyaṃ kaco 'ham abhivādaye. yathā bahumataḥ putras tathā manyatu māṃ bhavān. tam abravīt kena pathopanīto; mamodare tiṣṭhasi brūhi vipra. asmin muhūrte hy asurān vināśya. gacchāmi devān aham adya vipra.

कच उवाच। भवत्प्रसादान् न जहाति मां स्मृतिः; स्मरे च सर्वं यच् च यथा च वृत्तम्। न त्व् एवं स्यात् तपसो व्ययो मे; ततः क्लेशं घोरम् इमं सहामि।

kaca uvāca. bhavatprasādān na jahāti māṃ smṛtiḥ; smare ca sarvaṃ yac ca yathā ca vṛttam. na tv evaṃ syāt tapaso vyayo me; tataḥ kleśaṃ ghoram imaṃ sahāmi.

असुरैः सुरायां भवतो ऽस्मि दत्तो; हत्वा दग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य। ब्राह्मीं मायाम् आसुरी चैव माया; त्वयि स्थिते कथम् एवातिवर्तेत्।

asuraiḥ surāyāṃ bhavato 'smi datto; hatvā dagdhvā cūrṇayitvā ca kāvya. brāhmīṃ māyām āsurī caiva māyā; tvayi sthite katham evātivartet.

शुक्र उवाच। किं ते प्रियं करवाण्य् अद्य वत्से; वधेन मे जीवितं स्यात् कचस्य। नान्यत्र कुक्षेर् मम भेदनेन; दृश्येत् कचो मद्गतो देवयानि।

śukra uvāca. kiṃ te priyaṃ karavāṇy adya vatse; vadhena me jīvitaṃ syāt kacasya. nānyatra kukṣer mama bhedanena; dṛśyet kaco madgato devayāni.

देवयान्य् उवाच। द्वौ मां शोकाव् अग्निकल्पौ दहेतां; कचस्य नाशस् तव चैवोपघातः। कचस्य नाशे मम नास्ति शर्म; तवोपघाते जीवितुं नास्मि शक्ता।

devayāny uvāca. dvau māṃ śokāv agnikalpau dahetāṃ; kacasya nāśas tava caivopaghātaḥ. kacasya nāśe mama nāsti śarma; tavopaghāte jīvituṃ nāsmi śaktā.

शुक्र उवाच। संसिद्धरूपो ऽसि बृहस्पतेः सुत; यत् त्वां भक्तं भजते देवयानी। विद्याम् इमां प्राप्नुहि जीवनीं त्वं; न चेद् इन्द्रः कचरूपी त्वम् अद्य।

śukra uvāca. saṃsiddharūpo 'si bṛhaspateḥ suta; yat tvāṃ bhaktaṃ bhajate devayānī. vidyām imāṃ prāpnuhi jīvanīṃ tvaṃ; na ced indraḥ kacarūpī tvam adya.

न निवर्तेत् पुनर् जीवन् कश् चिद् अन्यो ममोदरात्। ब्राह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माद् विद्याम् अवाप्नुहि।

na nivartet punar jīvan kaś cid anyo mamodarāt. brāhmaṇaṃ varjayitvaikaṃ tasmād vidyām avāpnuhi.

पुत्रो भूत्वा भावय भावितो माम्; अस्माद् देहाद् उपनिष्क्रम्य तात। समीक्षेथा धर्मवतीम् अवेक्षां; गुरोः सकाशात् प्राप्य विद्यां सविद्यः।

putro bhūtvā bhāvaya bhāvito mām; asmād dehād upaniṣkramya tāta. samīkṣethā dharmavatīm avekṣāṃ; guroḥ sakāśāt prāpya vidyāṃ savidyaḥ.

वैशंपायन उवाच। गुरोः सकाशात् समवाप्य विद्यां; भित्त्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः। कचो ऽभिरूपो दक्षिणं ब्राह्मणस्य; शुक्लात्यये पौर्णमास्याम् इवेन्दुः।

vaiśaṃpāyana uvāca. guroḥ sakāśāt samavāpya vidyāṃ; bhittvā kukṣiṃ nirvicakrāma vipraḥ. kaco 'bhirūpo dakṣiṇaṃ brāhmaṇasya; śuklātyaye paurṇamāsyām ivenduḥ.

दृष्ट्वा च तं पतितं ब्रह्मराशिम्; उत्थापयाम् आस मृतं कचो ऽपि। विद्यां सिद्धां ताम् अवाप्याभिवाद्य; ततः कचस् तं गुरुम् इत्य् उवाच। यः श्रोत्रयोर् अमृतं संनिषिञ्चेद्। विद्याम् अविद्यस्य यथा ममायम्। तं मन्ये ऽहं पितरं मातरं च। तस्मै न द्रुह्येत् कृतम् अस्य जानन्।

dṛṣṭvā ca taṃ patitaṃ brahmarāśim; utthāpayām āsa mṛtaṃ kaco 'pi. vidyāṃ siddhāṃ tām avāpyābhivādya; tataḥ kacas taṃ gurum ity uvāca. yaḥ śrotrayor amṛtaṃ saṃniṣiñced. vidyām avidyasya yathā mamāyam. taṃ manye 'haṃ pitaraṃ mātaraṃ ca. tasmai na druhyet kṛtam asya jānan.

ऋतस्य दातारम् अनुत्तमस्य; निधिं निधीनां चतुरन्वयानाम्। ये नाद्रियन्ते गुरुम् अर्चनीयं; पापांल् लोकांस् ते व्रजन्त्य् अप्रतिष्ठान्।

ṛtasya dātāram anuttamasya; nidhiṃ nidhīnāṃ caturanvayānām. ye nādriyante gurum arcanīyaṃ; pāpāṃl lokāṃs te vrajanty apratiṣṭhān.

वैशंपायन उवाच। शृण्वत्सु भूतेष्व् इदम् आह काव्यः। समुत्थितो ब्रह्मराशिः पुराणः। सुरापानाद् वञ्चनां प्रापयित्वा; संज्ञानाशं चैव तथातिघोरम्। दृष्ट्वा कचं चापि तथाभिरूपं; पीतं तदा सुरया मोहितेन।

vaiśaṃpāyana uvāca. śṛṇvatsu bhūteṣv idam āha kāvyaḥ. samutthito brahmarāśiḥ purāṇaḥ. surāpānād vañcanāṃ prāpayitvā; saṃjñānāśaṃ caiva tathātighoram. dṛṣṭvā kacaṃ cāpi tathābhirūpaṃ; pītaṃ tadā surayā mohitena.

समन्युर् उत्थाय महानुभावस्; तदोशना विप्रहितं चिकीर्षुः। काव्यः स्वयं वाक्यम् इदं जगाद; सुरापानं प्रति वै जातशङ्कः।

samanyur utthāya mahānubhāvas; tadośanā viprahitaṃ cikīrṣuḥ. kāvyaḥ svayaṃ vākyam idaṃ jagāda; surāpānaṃ prati vai jātaśaṅkaḥ.

यो ब्राह्मणो ऽद्य प्रभृतीह कश् चिन्; मोहात् सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः। अपेतधर्मो ब्रह्महा चैव स स्याद्; अस्मिंल् लोके गर्हितः स्यात् परे च।

yo brāhmaṇo 'dya prabhṛtīha kaś cin; mohāt surāṃ pāsyati mandabuddhiḥ. apetadharmo brahmahā caiva sa syād; asmiṃl loke garhitaḥ syāt pare ca.

मया चेमां विप्रधर्मोक्तिसीमां; मर्यादां वै स्थापितां सर्वलोके। सन्तो विप्राः शुश्रुवांसो गुरूणां; देवा लोकाश् चोपशृण्वन्तु सर्वे। ब्रह्महत्यासमं तस्य पापं स्याद् ब्राह्मणस्य तु। यः पास्यति सुरां मोहान् नरकं चापि यास्यति।

mayā cemāṃ vipradharmoktisīmāṃ; maryādāṃ vai sthāpitāṃ sarvaloke. santo viprāḥ śuśruvāṃso gurūṇāṃ; devā lokāś copaśṛṇvantu sarve. brahmahatyāsamaṃ tasya pāpaṃ syād brāhmaṇasya tu. yaḥ pāsyati surāṃ mohān narakaṃ cāpi yāsyati.

इतीदम् उक्त्वा स महानुभावस्; तपोनिधीनां निधिर् अप्रमेयः। तान् दानवान् दैवविमूढबुद्धीन्; इदं समाहूय वचो ऽभ्युवाच।

itīdam uktvā sa mahānubhāvas; taponidhīnāṃ nidhir aprameyaḥ. tān dānavān daivavimūḍhabuddhīn; idaṃ samāhūya vaco 'bhyuvāca.

आचक्षे वो दानवा बालिशाः स्थ; सिद्धः कचो वत्स्यति मत्सकाशे। संजीवनीं प्राप्य विद्यां महार्थां; तुल्यप्रभावो ब्रह्मणा ब्रह्मभूतः। यो ऽकार्षीद् दुष्करं कर्म देवानां कारणात् कचः। न तत्कीर्तिर् जरां गच्छेद् याज्ञीयश् च भविष्यति। एतावद् उक्त्वा वचनं विरराम स भार्गवः। दानवा विस्मयाविष्टाः प्रययुः स्वं निवेशनम्।

ācakṣe vo dānavā bāliśāḥ stha; siddhaḥ kaco vatsyati matsakāśe. saṃjīvanīṃ prāpya vidyāṃ mahārthāṃ; tulyaprabhāvo brahmaṇā brahmabhūtaḥ. yo 'kārṣīd duṣkaraṃ karma devānāṃ kāraṇāt kacaḥ. na tatkīrtir jarāṃ gacched yājñīyaś ca bhaviṣyati. etāvad uktvā vacanaṃ virarāma sa bhārgavaḥ. dānavā vismayāviṣṭāḥ prayayuḥ svaṃ niveśanam.

गुरोर् उष्य सकाशे तु दश वर्षशतानि सः। अनुज्ञातः कचो गन्तुम् इयेष त्रिदशालयम्।

guror uṣya sakāśe tu daśa varṣaśatāni saḥ. anujñātaḥ kaco gantum iyeṣa tridaśālayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents