महाभारत 1.25 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 25→

[mh-1-25] • 33 श्लोकाः

सूत उवाच। तस्य कण्ठम् अनुप्राप्तो ब्राह्मणः सह भार्यया। दहन् दीप्त इवाङ्गारस् तम् उवाचान्तरिक्षगः।

sūta uvāca. tasya kaṇṭham anuprāpto brāhmaṇaḥ saha bhāryayā. dahan dīpta ivāṅgāras tam uvācāntarikṣagaḥ.

द्विजोत्तम विनिर्गच्छ तूर्णम् आस्याद् अपावृतात्। न हि मे ब्राह्मणो वध्यः पापेष्व् अपि रतः सदा। कथं च त्वम् इहायातो निषादानां महालयम्। अस्पृश्या याजिनां नित्यं सत्यं च वद मे द्विज।

dvijottama vinirgaccha tūrṇam āsyād apāvṛtāt. na hi me brāhmaṇo vadhyaḥ pāpeṣv api rataḥ sadā. kathaṃ ca tvam ihāyāto niṣādānāṃ mahālayam. aspṛśyā yājināṃ nityaṃ satyaṃ ca vada me dvija.

ब्रुवाणम् एवं गरुडं ब्राह्मणः समभाषत। ब्राह्मण उवाच। मध्यदेशात् समायातो धनार्थी मेदिनीं भ्रमन्। ततो निषादान् संप्राप्तो रतिं चाप्य् अत्र लब्धवान्। गां हिरण्यं धनं धान्यं घटांश् च कटकांस् तथा। निषादा मे प्रयच्छन्ति सततं प्रियकारिणः। निषादी शोभना चात्र भार्या जाता खगोत्तम। तया सह वसन् नित्यं रतिम् अग्र्याम् अवाप्तवान्। निषादी मम भार्येयं निर्गच्छतु मया सह। ततो ऽहं निर्गमिष्यामि न निर्गच्छेयम् अन्यथा।

bruvāṇam evaṃ garuḍaṃ brāhmaṇaḥ samabhāṣata. brāhmaṇa uvāca. madhyadeśāt samāyāto dhanārthī medinīṃ bhraman. tato niṣādān saṃprāpto ratiṃ cāpy atra labdhavān. gāṃ hiraṇyaṃ dhanaṃ dhānyaṃ ghaṭāṃś ca kaṭakāṃs tathā. niṣādā me prayacchanti satataṃ priyakāriṇaḥ. niṣādī śobhanā cātra bhāryā jātā khagottama. tayā saha vasan nityaṃ ratim agryām avāptavān. niṣādī mama bhāryeyaṃ nirgacchatu mayā saha. tato 'haṃ nirgamiṣyāmi na nirgaccheyam anyathā.

गरुड उवाच। एताम् अपि निषादीं त्वं परिगृह्याशु निष्पत। तूर्णं संभावयात्मानम् अजीर्णं मम तेजसा।

garuḍa uvāca. etām api niṣādīṃ tvaṃ parigṛhyāśu niṣpata. tūrṇaṃ saṃbhāvayātmānam ajīrṇaṃ mama tejasā.

सूत उवाच। ततः स विप्रो निष्क्रान्तो निषादीसहितस् तदा। वर्धयित्वा च गरुडम् इष्टं देशं जगाम ह।

sūta uvāca. tataḥ sa vipro niṣkrānto niṣādīsahitas tadā. vardhayitvā ca garuḍam iṣṭaṃ deśaṃ jagāma ha.

सहभार्ये विनिष्क्रान्ते तस्मिन् विप्रे स पक्षिराट्। वितत्य पक्षाव् आकाशम् उत्पपात मनोजवः।

sahabhārye viniṣkrānte tasmin vipre sa pakṣirāṭ. vitatya pakṣāv ākāśam utpapāta manojavaḥ.

ततो ऽपश्यत् स पितरं पृष्टश् चाख्यातवान् पितुः। यथान्यायम् अमेयात्मा तं चोवाच महान् ऋषिः। कच्चिद् वः कुशलं नित्यं भोजने बहुलं सुत। कच्चिच् च मानुषे लोके तवान्नं विद्यते बहु। समुत्पत्याभिविश्रान्तः पितरं च समेत्य सः। ववन्दे पततां श्रेष्ठो ब्रह्म ब्रह्मविदां प्रभुम्। पृष्टश् च पित्रा बलवान् वैनतेयः प्रतापवान्। क्व गन्तासीति वेगेन मम त्वं वक्तुम् अर्हसि। गरुड उवाच। माता मे कुशला शश्वत् तथा भ्राता तथा ह्य् अहम्। न हि मे कुशलं तात भोजने बहुले सदा। अहं हि सर्पैः प्रहितः सोमम् आहर्तुम् उद्यतः। मातुर् दास्यविमोक्षार्थम् आहरिष्ये तम् अद्य वै।

tato 'paśyat sa pitaraṃ pṛṣṭaś cākhyātavān pituḥ. yathānyāyam ameyātmā taṃ covāca mahān ṛṣiḥ. kaccid vaḥ kuśalaṃ nityaṃ bhojane bahulaṃ suta. kaccic ca mānuṣe loke tavānnaṃ vidyate bahu. samutpatyābhiviśrāntaḥ pitaraṃ ca sametya saḥ. vavande patatāṃ śreṣṭho brahma brahmavidāṃ prabhum. pṛṣṭaś ca pitrā balavān vainateyaḥ pratāpavān. kva gantāsīti vegena mama tvaṃ vaktum arhasi. garuḍa uvāca. mātā me kuśalā śaśvat tathā bhrātā tathā hy aham. na hi me kuśalaṃ tāta bhojane bahule sadā. ahaṃ hi sarpaiḥ prahitaḥ somam āhartum udyataḥ. mātur dāsyavimokṣārtham āhariṣye tam adya vai.

मात्रा चास्मि समादिष्टो निषादान् भक्षयेति वै। न च मे तृप्तिर् अभवद् भक्षयित्वा सहस्रशः।

mātrā cāsmi samādiṣṭo niṣādān bhakṣayeti vai. na ca me tṛptir abhavad bhakṣayitvā sahasraśaḥ.

तस्माद् भोक्तव्यम् अपरं भगवन् प्रदिशस्व मे। यद् भुक्त्वामृतम् आहर्तुं समर्थः स्याम् अहं प्रभो। क्षुत्पिपासाविघातार्थं भक्ष्यम् आख्यातु मे भवान्।

tasmād bhoktavyam aparaṃ bhagavan pradiśasva me. yad bhuktvāmṛtam āhartuṃ samarthaḥ syām ahaṃ prabho. kṣutpipāsāvighātārthaṃ bhakṣyam ākhyātu me bhavān.

कश्यप उवाच। इदं सरो महापुण्यं देवलोके ऽपि विश्रुतम्। यत्र कूर्माग्रजं हस्ती सदा कर्षत्य् अवाङ्मुखः। तयोर् जन्म तु ते कृत्स्नं प्रवक्ष्याम्य् अनुपूर्वशः। तन् मे तत्त्वं निबोधस्व यत्प्रमाणौ च तौ मतौ। शृणु त्वं वत्स भद्रं ते कथां वैराग्यवर्धिनीम्। पित्रोर् अर्थविभागे वै समुत्पन्नां पुराण्डज। आसीद् विभावसुर् नाम महर्षिः कोपनो भृशम्। भ्राता तस्यानुजश् चासीत् सुप्रतीको महातपाः।

kaśyapa uvāca. idaṃ saro mahāpuṇyaṃ devaloke 'pi viśrutam. yatra kūrmāgrajaṃ hastī sadā karṣaty avāṅmukhaḥ. tayor janma tu te kṛtsnaṃ pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ. tan me tattvaṃ nibodhasva yatpramāṇau ca tau matau. śṛṇu tvaṃ vatsa bhadraṃ te kathāṃ vairāgyavardhinīm. pitror arthavibhāge vai samutpannāṃ purāṇḍaja. āsīd vibhāvasur nāma maharṣiḥ kopano bhṛśam. bhrātā tasyānujaś cāsīt supratīko mahātapāḥ.

स नेच्छति धनं भ्रात्रा सहैकस्थं महामुनिः। विभागं कीर्तयत्य् एव सुप्रतीको ऽथ नित्यशः।

sa necchati dhanaṃ bhrātrā sahaikasthaṃ mahāmuniḥ. vibhāgaṃ kīrtayaty eva supratīko 'tha nityaśaḥ.

अथाब्रवीच् च तं भ्राता सुप्रतीकं विभावसुः। विभागे बहवो दोषा भविष्यन्ति महातपाः। विभागं बहवो मोहात् कर्तुम् इच्छन्ति नित्यदा। ततो विभक्ता अन्योन्यं नाद्रियन्ते ऽर्थमोहिताः।

athābravīc ca taṃ bhrātā supratīkaṃ vibhāvasuḥ. vibhāge bahavo doṣā bhaviṣyanti mahātapāḥ. vibhāgaṃ bahavo mohāt kartum icchanti nityadā. tato vibhaktā anyonyaṃ nādriyante 'rthamohitāḥ.

ततः स्वार्थपरान् मूढान् पृथग् भूतान् स्वकैर् धनैः। विदित्वा भेदयन्त्य् एतान् अमित्रा मित्ररूपिणः।

tataḥ svārthaparān mūḍhān pṛthag bhūtān svakair dhanaiḥ. viditvā bhedayanty etān amitrā mitrarūpiṇaḥ.

विदित्वा चापरे भिन्नान् अन्तरेषु पतन्त्य् अथ। भिन्नानाम् अतुलो नाशः क्षिप्रम् एव प्रवर्तते।

viditvā cāpare bhinnān antareṣu patanty atha. bhinnānām atulo nāśaḥ kṣipram eva pravartate.

तस्माच् चैव विभागार्थं न प्रशंसन्ति पण्डिताः। एवम् उक्तः सुप्रतीको भागं कीर्तयते ऽनिशम्। एवं निर्बध्यमानस् तु शशापैनं विभावसुः। गुरुशास्त्रे निबद्धानाम् अन्योन्यम् अभिशङ्किनाम्। तेषां मध्ये त्वम् अप्य् एकश् छद्मकृच् च महात्मभिः।

tasmāc caiva vibhāgārthaṃ na praśaṃsanti paṇḍitāḥ. evam uktaḥ supratīko bhāgaṃ kīrtayate 'niśam. evaṃ nirbadhyamānas tu śaśāpainaṃ vibhāvasuḥ. guruśāstre nibaddhānām anyonyam abhiśaṅkinām. teṣāṃ madhye tvam apy ekaś chadmakṛc ca mahātmabhiḥ.

नियन्तुं न हि शक्यस् त्वं भेदतो धनम् इच्छसि। यस्मात् तस्मात् सुप्रतीक हस्तित्वं समवाप्स्यसि।

niyantuṃ na hi śakyas tvaṃ bhedato dhanam icchasi. yasmāt tasmāt supratīka hastitvaṃ samavāpsyasi.

शप्तस् त्व् एवं सुप्रतीको विभावसुम् अथाब्रवीत्। त्वम् अप्य् अन्तर्जलचरः कच्छपः संभविष्यसि।

śaptas tv evaṃ supratīko vibhāvasum athābravīt. tvam apy antarjalacaraḥ kacchapaḥ saṃbhaviṣyasi.

एवम् अन्योन्यशापात् तौ सुप्रतीकविभावसू। गजकच्छपतां प्राप्ताव् अर्थार्थं मूढचेतसौ।

evam anyonyaśāpāt tau supratīkavibhāvasū. gajakacchapatāṃ prāptāv arthārthaṃ mūḍhacetasau.

रोषदोषानुषङ्गेण तिर्यग्योनिगताव् अपि। परस्परद्वेषरतौ प्रमाणबलदर्पितौ।

roṣadoṣānuṣaṅgeṇa tiryagyonigatāv api. parasparadveṣaratau pramāṇabaladarpitau.

सरस्य् अस्मिन् महाकायौ पूर्ववैरानुसारिणौ। तयोर् एकतरः श्रीमान् समुपैति महागजः।

sarasy asmin mahākāyau pūrvavairānusāriṇau. tayor ekataraḥ śrīmān samupaiti mahāgajaḥ.

तस्य बृंहितशब्देन कूर्मो ऽप्य् अन्तर्जलेशयः। उत्थितो ऽसौ महाकायः कृत्स्नं संक्षोभयन् सरः।

tasya bṛṃhitaśabdena kūrmo 'py antarjaleśayaḥ. utthito 'sau mahākāyaḥ kṛtsnaṃ saṃkṣobhayan saraḥ.

तं दृष्ट्वावेष्टितकरः पतत्य् एष गजो जलम्। दन्तहस्ताग्रलाङ्गूलपादवेगेन वीर्यवान्।

taṃ dṛṣṭvāveṣṭitakaraḥ pataty eṣa gajo jalam. dantahastāgralāṅgūlapādavegena vīryavān.

तं विक्षोभयमाणं तु सरो बहुझषाकुलम्। कूर्मो ऽप्य् अभ्युद्यतशिरा युद्धायाभ्येति वीर्यवान्।

taṃ vikṣobhayamāṇaṃ tu saro bahujhaṣākulam. kūrmo 'py abhyudyataśirā yuddhāyābhyeti vīryavān.

षड् उच्छ्रितो योजनानि गजस् तद् द्विगुणायतः। कूर्मस् त्रियोजनोत्सेधो दशयोजनमण्डलः।

ṣaḍ ucchrito yojanāni gajas tad dviguṇāyataḥ. kūrmas triyojanotsedho daśayojanamaṇḍalaḥ.

ताव् एतौ युद्धसंमत्तौ परस्परजयैषिणौ। उपयुज्याशु कर्मेदं साधयेप्सितम् आत्मनः। महाभ्रघनसंकाशं तं भुक्त्वामृतम् आनय। महागिरिसमप्रख्यं घोररूपं च हस्तिनम्।

tāv etau yuddhasaṃmattau parasparajayaiṣiṇau. upayujyāśu karmedaṃ sādhayepsitam ātmanaḥ. mahābhraghanasaṃkāśaṃ taṃ bhuktvāmṛtam ānaya. mahāgirisamaprakhyaṃ ghorarūpaṃ ca hastinam.

सूत उवाच। इत्य् उक्त्वा गरुडं सर्षिः माङ्गल्यम् अकरोत् तदा। युध्यतः सह देवैस् ते युद्धे भवतु मङ्गलम्। पूर्णकुम्भो द्विजा गावो यच् चान्यत् किं चिद् उत्तमम्। शुभं स्वस्त्ययनं चापि भविष्यति तवान्डज। युध्यमानस्य संग्रामे देवैः सार्धं महाबल। ऋचो यजूंषि सामानि पवित्राणि हवींषि च। रहस्यानि च सर्वाणि सर्वे वेदाश् च ते बलम्। इत्य् उक्तो गरुडः पित्रा गतस् तं ह्रदम् अन्तिकात्। अपश्यन् निर्मलजलं नानापक्षिसमाकुलम्। एतस्मिन्न् एव काले तु ताव् ऋषी वित्तलोलुपौ। गजकच्छपतां प्राप्य युयुधाते परस्परम्। स तच् छ्रुत्वा पितुर् वाक्यं भीमवेगो ऽन्तरिक्षगः। नखेन गजम् एकेन कूर्मम् एकेन चाक्षिपत्।

sūta uvāca. ity uktvā garuḍaṃ sarṣiḥ māṅgalyam akarot tadā. yudhyataḥ saha devais te yuddhe bhavatu maṅgalam. pūrṇakumbho dvijā gāvo yac cānyat kiṃ cid uttamam. śubhaṃ svastyayanaṃ cāpi bhaviṣyati tavānḍaja. yudhyamānasya saṃgrāme devaiḥ sārdhaṃ mahābala. ṛco yajūṃṣi sāmāni pavitrāṇi havīṃṣi ca. rahasyāni ca sarvāṇi sarve vedāś ca te balam. ity ukto garuḍaḥ pitrā gatas taṃ hradam antikāt. apaśyan nirmalajalaṃ nānāpakṣisamākulam. etasminn eva kāle tu tāv ṛṣī vittalolupau. gajakacchapatāṃ prāpya yuyudhāte parasparam. sa tac chrutvā pitur vākyaṃ bhīmavego 'ntarikṣagaḥ. nakhena gajam ekena kūrmam ekena cākṣipat.

समुत्पपात चाकाशं तत उच्चैर् विहंगमः। सो ऽलम्बतीर्थम् आसाद्य देववृक्षान् उपागमत्।

samutpapāta cākāśaṃ tata uccair vihaṃgamaḥ. so 'lambatīrtham āsādya devavṛkṣān upāgamat.

ते भीताः समकम्पन्त तस्य पक्षानिलाहताः। न नो भञ्ज्याद् इति तदा दिव्याः कनकशाखिनः।

te bhītāḥ samakampanta tasya pakṣānilāhatāḥ. na no bhañjyād iti tadā divyāḥ kanakaśākhinaḥ.

प्रचलाङ्गान् स तान् दृष्ट्वा मनोरथफलाङ्कुरान्। अन्यान् अतुलरूपाङ्गान् उपचक्राम खेचरः।

pracalāṅgān sa tān dṛṣṭvā manorathaphalāṅkurān. anyān atularūpāṅgān upacakrāma khecaraḥ.

काञ्चनै राजतैश् चैव फलैर् वैडूर्यशाखिनः। सागराम्बुपरिक्षिप्तान् भ्राजमानान् महाद्रुमान्। तेषां मध्ये महान् आसीत् पादपः सुमनोहरः। सहस्रयोजनोत्सेधो बहुशाखासमन्वितः। खगानाम् आलयो दिव्यो नाम्ना रोहिणपादपः। यस्य छायां समाश्रित्य सद्यो भवति निर्वृतः।

kāñcanai rājataiś caiva phalair vaiḍūryaśākhinaḥ. sāgarāmbuparikṣiptān bhrājamānān mahādrumān. teṣāṃ madhye mahān āsīt pādapaḥ sumanoharaḥ. sahasrayojanotsedho bahuśākhāsamanvitaḥ. khagānām ālayo divyo nāmnā rohiṇapādapaḥ. yasya chāyāṃ samāśritya sadyo bhavati nirvṛtaḥ.

तम् उवाच खगश्रेष्ठं तत्र रोहिणपादपः। अतिप्रवृद्धः सुमहान् आपतन्तं मनोजवम्।

tam uvāca khagaśreṣṭhaṃ tatra rohiṇapādapaḥ. atipravṛddhaḥ sumahān āpatantaṃ manojavam.

यैषा मम महाशाखा शतयोजनम् आयता। एताम् आस्थाय शाखां त्वं खादेमौ गजकच्छपौ।

yaiṣā mama mahāśākhā śatayojanam āyatā. etām āsthāya śākhāṃ tvaṃ khādemau gajakacchapau.

ततो द्रुमं पतगसहस्रसेवितं; महीधरप्रतिमवपुः प्रकम्पयन्। खगोत्तमो द्रुतम् अभिपत्य वेगवान्; बभञ्ज ताम् अविरलपत्रसंवृताम्।

tato drumaṃ patagasahasrasevitaṃ; mahīdharapratimavapuḥ prakampayan. khagottamo drutam abhipatya vegavān; babhañja tām aviralapatrasaṃvṛtām.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents