महाभारत 1.179 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 179→

[mh-1-179] • 23 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। यदा निवृत्ता राजानो धनुषः सज्यकर्मणि। तदा युधिष्ठिरो राजा संज्ञयार्जुनम् अन्वशात्। गुरोर् इङ्गितम् आज्ञाय धर्मराजस्य धीमतः। अथोदतिष्ठद् विप्राणां मध्याज् जिष्णुर् उदारधीः। ततो ऽवतीर्णं रङ्गस्य मध्यं पाण्डवमध्यमम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. yadā nivṛttā rājāno dhanuṣaḥ sajyakarmaṇi. tadā yudhiṣṭhiro rājā saṃjñayārjunam anvaśāt. guror iṅgitam ājñāya dharmarājasya dhīmataḥ. athodatiṣṭhad viprāṇāṃ madhyāj jiṣṇur udāradhīḥ. tato 'vatīrṇaṃ raṅgasya madhyaṃ pāṇḍavamadhyamam.

उदक्रोशन् विप्रमुख्या विधुन्वन्तो ऽजिनानि च। दृष्ट्वा संप्रस्थितं पार्थम् इन्द्रकेतुसमप्रभम्।

udakrośan vipramukhyā vidhunvanto 'jināni ca. dṛṣṭvā saṃprasthitaṃ pārtham indraketusamaprabham.

के चिद् आसन् विमनसः के चिद् आसन् मुदा युताः। आहुः परस्परं के चिन् निपुणा बुद्धिजीविनः।

ke cid āsan vimanasaḥ ke cid āsan mudā yutāḥ. āhuḥ parasparaṃ ke cin nipuṇā buddhijīvinaḥ.

यत् कर्णशल्यप्रमुखैः पार्थिवैर् लोकविश्रुतैः। नानतं बलवद्भिर् हि धनुर्वेदपरायणैः।

yat karṇaśalyapramukhaiḥ pārthivair lokaviśrutaiḥ. nānataṃ balavadbhir hi dhanurvedaparāyaṇaiḥ.

तत् कथं त्व् अकृतास्त्रेण प्राणतो दुर्बलीयसा। बटुमात्रेण शक्यं हि सज्यं कर्तुं धनुर् द्विजाः। सज्यं चेत् कृतवान् एष वेद्धुं लक्ष्यं कथं भवेत्।

tat kathaṃ tv akṛtāstreṇa prāṇato durbalīyasā. baṭumātreṇa śakyaṃ hi sajyaṃ kartuṃ dhanur dvijāḥ. sajyaṃ cet kṛtavān eṣa veddhuṃ lakṣyaṃ kathaṃ bhavet.

अवहास्या भविष्यन्ति ब्राह्मणाः सर्वराजसु। कर्मण्य् अस्मिन्न् असंसिद्धे चापलाद् अपरीक्षिते।

avahāsyā bhaviṣyanti brāhmaṇāḥ sarvarājasu. karmaṇy asminn asaṃsiddhe cāpalād aparīkṣite.

यद्य् एष दर्पाद् धर्षाद् वा यदि वा ब्रह्मचापलात्। प्रस्थितो धनुर् आयन्तुं वार्यतां साधु मा गमत्।

yady eṣa darpād dharṣād vā yadi vā brahmacāpalāt. prasthito dhanur āyantuṃ vāryatāṃ sādhu mā gamat.

नावहास्या भविष्यामो न च लाघवम् आस्थिताः। न च विद्विष्टतां लोके गमिष्यामो महीक्षिताम्। के चिद् आहुर् जयो ऽस्माकं जयो नास्ति पराजयः। पराजयो जयो वा स्यात् कुर्यात् सज्यं धनुर् द्विजाः।

nāvahāsyā bhaviṣyāmo na ca lāghavam āsthitāḥ. na ca vidviṣṭatāṃ loke gamiṣyāmo mahīkṣitām. ke cid āhur jayo 'smākaṃ jayo nāsti parājayaḥ. parājayo jayo vā syāt kuryāt sajyaṃ dhanur dvijāḥ.

के चिद् आहुर् युवा श्रीमान् नागराजकरोपमः। पीनस्कन्धोरुबाहुश् च धैर्येण हिमवान् इव। सिंहखेलगतिः श्रीमान् मत्तनागेन्द्रविक्रमः।

ke cid āhur yuvā śrīmān nāgarājakaropamaḥ. pīnaskandhorubāhuś ca dhairyeṇa himavān iva. siṃhakhelagatiḥ śrīmān mattanāgendravikramaḥ.

संभाव्यम् अस्मिन् कर्मेदम् उत्साहाच् चानुमीयते। शक्तिर् अस्य महोत्साहा न ह्य् अशक्तः स्वयं व्रजेत्।

saṃbhāvyam asmin karmedam utsāhāc cānumīyate. śaktir asya mahotsāhā na hy aśaktaḥ svayaṃ vrajet.

न च तद् विद्यते किं चित् कर्म लोकेषु यद् भवेत्। ब्राह्मणानाम् असाध्यं च त्रिषु संस्थानचारिषु।

na ca tad vidyate kiṃ cit karma lokeṣu yad bhavet. brāhmaṇānām asādhyaṃ ca triṣu saṃsthānacāriṣu.

अब्भक्षा वायुभक्षाश् च फलाहारा दृढव्रताः। दुर्बला हि बलीयांसो विप्रा हि ब्रह्मतेजसा।

abbhakṣā vāyubhakṣāś ca phalāhārā dṛḍhavratāḥ. durbalā hi balīyāṃso viprā hi brahmatejasā.

ब्राह्मणो नावमन्तव्यः सद् वासद् वा समाचरन्। सुखं दुःखं महद् ध्रस्वं कर्म यत् समुपागतम्। जामदग्न्येन रामेण निर्जिताः क्षत्रिया भुवि। पीतः समुद्रो ऽगस्त्येन अगाधो ब्रह्मतेजसा। तस्माद् ब्रुवन्तु सर्वे ऽत्र बटुर् एष धनुर् महान्। आरोपयतु शीघ्रं वै तथेत्य् ऊचुर् द्विजर्षभाः। वन्ध्यवृद्धिक्षयकरो वातापी भक्षितः पुरा। सर्वभक्षकृतो वह्निर् भृगुणा च महात्मना। धनुर्वेदे च वेदे च योगेषु विविधेषु च। न तं पश्यामि मेदिन्यां ब्राह्मणाद् यो ऽधिको भवेत्। मन्त्रयोगबलेनापि महतात्मबलेन वा। जृम्भयेयुर् इमं लोकम् अमुं वा द्विजसत्तमाः।

brāhmaṇo nāvamantavyaḥ sad vāsad vā samācaran. sukhaṃ duḥkhaṃ mahad dhrasvaṃ karma yat samupāgatam. jāmadagnyena rāmeṇa nirjitāḥ kṣatriyā bhuvi. pītaḥ samudro 'gastyena agādho brahmatejasā. tasmād bruvantu sarve 'tra baṭur eṣa dhanur mahān. āropayatu śīghraṃ vai tathety ūcur dvijarṣabhāḥ. vandhyavṛddhikṣayakaro vātāpī bhakṣitaḥ purā. sarvabhakṣakṛto vahnir bhṛguṇā ca mahātmanā. dhanurvede ca vede ca yogeṣu vividheṣu ca. na taṃ paśyāmi medinyāṃ brāhmaṇād yo 'dhiko bhavet. mantrayogabalenāpi mahatātmabalena vā. jṛmbhayeyur imaṃ lokam amuṃ vā dvijasattamāḥ.

एवं तेषां विलपतां विप्राणां विविधा गिरः। अर्जुनो धनुषो ऽभ्याशे तस्थौ गिरिर् इवाचलः। समवर्तत तान् सर्वाञ् शृण्वन् देवेन्द्रनन्दनः। अर्जुनः पाण्डवश्रेष्ठो धृष्टद्युम्नम् अथाब्रवीत्। एतद् धनुर् ब्राह्मणानां सज्यं कर्तुम् अलं नु किम्। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा धृष्टद्युम्नो ऽब्रवीद् वचः। ब्राह्मणो वाथ राजन्यो वैश्यो वा शूद्र एव वा। एतेषां यो धनुःश्रेष्ठं सज्यं कुर्याद् द्विजोत्तम। तस्मै प्रदेया भगिनी सत्यम् उक्तं मया वचः। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा प्रययौ ब्राह्मणैर् वृतः। ततः पश्चान् महातेजाः पाण्डवो रणदुर्जयः।

evaṃ teṣāṃ vilapatāṃ viprāṇāṃ vividhā giraḥ. arjuno dhanuṣo 'bhyāśe tasthau girir ivācalaḥ. samavartata tān sarvāñ śṛṇvan devendranandanaḥ. arjunaḥ pāṇḍavaśreṣṭho dhṛṣṭadyumnam athābravīt. etad dhanur brāhmaṇānāṃ sajyaṃ kartum alaṃ nu kim. tasya tad vacanaṃ śrutvā dhṛṣṭadyumno 'bravīd vacaḥ. brāhmaṇo vātha rājanyo vaiśyo vā śūdra eva vā. eteṣāṃ yo dhanuḥśreṣṭhaṃ sajyaṃ kuryād dvijottama. tasmai pradeyā bhaginī satyam uktaṃ mayā vacaḥ. tasya tad vacanaṃ śrutvā prayayau brāhmaṇair vṛtaḥ. tataḥ paścān mahātejāḥ pāṇḍavo raṇadurjayaḥ.

स तद् धनुः परिक्रम्य प्रदक्षिणम् अथाकरोत्। प्रणम्य शिरसा हृष्टो जगृहे च परंतपः। ईशानं वरदं प्रभुम्। कृष्णं च मनसा कृत्वा। यत् पार्थिवै रुक्मसुनीथवक्रै। राधेयदुर्योधनशल्यशाल्वैः। तदा धनुर्वेदपरैर् नृसिंहैः। कृतं न सज्यं महतो ऽपि यत्नात्। तद् अर्जुनो वीर्यवतां सदर्पस्। तद् ऐन्द्रिर् इन्द्रावरजप्रभावः।

sa tad dhanuḥ parikramya pradakṣiṇam athākarot. praṇamya śirasā hṛṣṭo jagṛhe ca paraṃtapaḥ. īśānaṃ varadaṃ prabhum. kṛṣṇaṃ ca manasā kṛtvā. yat pārthivai rukmasunīthavakrai. rādheyaduryodhanaśalyaśālvaiḥ. tadā dhanurvedaparair nṛsiṃhaiḥ. kṛtaṃ na sajyaṃ mahato 'pi yatnāt. tad arjuno vīryavatāṃ sadarpas. tad aindrir indrāvarajaprabhāvaḥ.

सज्यं च चक्रे निमिषान्तरेण; शरांश् च जग्राह दशार्धसंख्यान्। विव्याध लक्ष्यं निपपात तच् च; छिद्रेण भूमौ सहसातिविद्धम्।

sajyaṃ ca cakre nimiṣāntareṇa; śarāṃś ca jagrāha daśārdhasaṃkhyān. vivyādha lakṣyaṃ nipapāta tac ca; chidreṇa bhūmau sahasātividdham.

ततो ऽन्तरिक्षे च बभूव नादः; समाजमध्ये च महान् निनादः। पुष्पाणि दिव्यानि ववर्ष देवः; पार्थस्य मूर्ध्नि द्विषतां निहन्तुः।

tato 'ntarikṣe ca babhūva nādaḥ; samājamadhye ca mahān ninādaḥ. puṣpāṇi divyāni vavarṣa devaḥ; pārthasya mūrdhni dviṣatāṃ nihantuḥ.

चेलावेधांस् ततश् चक्रुर् हाहाकारांश् च सर्वशः। ननन्दुर् ननृतुश् चात्र धून्वन्तो व्यजनानि च। नृत्यन्तो ऽभिमुखा राज्ञां दर्शयन्तो द्विजावलिम्। क्ष्वेडन्तश् च हसन्तश् च विद्युत्पिङ्गजटाधराः। न्यपतंश् चात्र नभसः समन्तात् पुष्पवृष्टयः।

celāvedhāṃs tataś cakrur hāhākārāṃś ca sarvaśaḥ. nanandur nanṛtuś cātra dhūnvanto vyajanāni ca. nṛtyanto 'bhimukhā rājñāṃ darśayanto dvijāvalim. kṣveḍantaś ca hasantaś ca vidyutpiṅgajaṭādharāḥ. nyapataṃś cātra nabhasaḥ samantāt puṣpavṛṣṭayaḥ.

शताङ्गानि च तूर्याणि वादकाश् चाप्य् अवादयन्। सूतमागधसंघाश् च अस्तुवंस् तत्र सुस्वनाः।

śatāṅgāni ca tūryāṇi vādakāś cāpy avādayan. sūtamāgadhasaṃghāś ca astuvaṃs tatra susvanāḥ.

तं दृष्ट्वा द्रुपदः प्रीतो बभूवारिनिषूदनः। सहसैन्यश् च पार्थस्य साहाय्यार्थम् इयेष सः।

taṃ dṛṣṭvā drupadaḥ prīto babhūvāriniṣūdanaḥ. sahasainyaś ca pārthasya sāhāyyārtham iyeṣa saḥ.

तस्मिंस् तु शब्दे महति प्रवृत्ते; युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठः। आवासम् एवोपजगाम शीघ्रं; सार्धं यमाभ्यां पुरुषोत्तमाभ्याम्।

tasmiṃs tu śabde mahati pravṛtte; yudhiṣṭhiro dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ. āvāsam evopajagāma śīghraṃ; sārdhaṃ yamābhyāṃ puruṣottamābhyām.

विद्धं तु लक्ष्यं प्रसमीक्ष्य कृष्णा; पार्थं च शक्रप्रतिमं निरीक्ष्य। चिक्षेप कण्ठे मुदितार्जुनस्य। तत् पश्यतो ऽनेकजनस्य देवी। स्वभ्यस्तरूपापि नवेव नित्यं। विनापि हासं हसतीव कान्त्या। मदाद् ऋते ऽपि स्खलतीव भावैर्। वाचं विना व्याहरतीव दृष्ट्या। आदाय शुक्लं वरमाल्यदाम; जगाम कुन्तीसुतम् उत्स्मयन्ती। तद् दाम पौष्पं क्षितिपालमध्ये। न्यस्तं तया तस्य कण्ठे तदानीम्। गत्वा तु पश्चात् प्रसमीक्ष्य कृष्णा। पार्थस्य वक्षस्य् अविशङ्कमाना। क्षिप्त्वा तु तत् पार्थिवसंघमध्ये। वराय वव्रे द्विजवीरमध्ये। शचीव देवेन्द्रम् अथाग्निदेवं। स्वाहेव लक्ष्मीश् च यथाप्रमेयम्। उषेव सूर्यं मदनं रतीव। महेश्वरं पर्वतराजपुत्री। रामं यथा मैथिलराजपुत्री। भैमी यथा राजवरं नलं हि। समेत्य तस्योपरि सोत्ससर्ज। समागतानां पुरतो नृपाणाम्। विन्यस्य मालां विनयेन तस्थौ। विहाय राज्ञः सहसा नृपात्मजा।

viddhaṃ tu lakṣyaṃ prasamīkṣya kṛṣṇā; pārthaṃ ca śakrapratimaṃ nirīkṣya. cikṣepa kaṇṭhe muditārjunasya. tat paśyato 'nekajanasya devī. svabhyastarūpāpi naveva nityaṃ. vināpi hāsaṃ hasatīva kāntyā. madād ṛte 'pi skhalatīva bhāvair. vācaṃ vinā vyāharatīva dṛṣṭyā. ādāya śuklaṃ varamālyadāma; jagāma kuntīsutam utsmayantī. tad dāma pauṣpaṃ kṣitipālamadhye. nyastaṃ tayā tasya kaṇṭhe tadānīm. gatvā tu paścāt prasamīkṣya kṛṣṇā. pārthasya vakṣasy aviśaṅkamānā. kṣiptvā tu tat pārthivasaṃghamadhye. varāya vavre dvijavīramadhye. śacīva devendram athāgnidevaṃ. svāheva lakṣmīś ca yathāprameyam. uṣeva sūryaṃ madanaṃ ratīva. maheśvaraṃ parvatarājaputrī. rāmaṃ yathā maithilarājaputrī. bhaimī yathā rājavaraṃ nalaṃ hi. sametya tasyopari sotsasarja. samāgatānāṃ purato nṛpāṇām. vinyasya mālāṃ vinayena tasthau. vihāya rājñaḥ sahasā nṛpātmajā.

स ताम् उपादाय विजित्य रङ्गे; द्विजातिभिस् तैर् अभिपूज्यमानः। रङ्गान् निरक्रामद् अचिन्त्यकर्मा; पत्न्या तया चाप्य् अनुगम्यमानः।

sa tām upādāya vijitya raṅge; dvijātibhis tair abhipūjyamānaḥ. raṅgān nirakrāmad acintyakarmā; patnyā tayā cāpy anugamyamānaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents