महाभारत 1.155 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 155→

[mh-1-155] • 52 श्लोकाः

ब्राह्मण उवाच। अमर्षी द्रुपदो राजा कर्मसिद्धान् द्विजर्षभान्। द्रोणेन वैरं द्रुपदो न सुष्वाप स्मरंस् तदा। अन्विच्छन् परिचक्राम ब्राह्मणावसथान् बहून्।

brāhmaṇa uvāca. amarṣī drupado rājā karmasiddhān dvijarṣabhān. droṇena vairaṃ drupado na suṣvāpa smaraṃs tadā. anvicchan paricakrāma brāhmaṇāvasathān bahūn.

पुत्रजन्म परीप्सन् वै शोकोपहतचेतनः। नास्ति श्रेष्ठं ममापत्यम् इति नित्यम् अचिन्तयत्।

putrajanma parīpsan vai śokopahatacetanaḥ. nāsti śreṣṭhaṃ mamāpatyam iti nityam acintayat.

जातान् पुत्रान् स निर्वेदाद् धिग् बन्धून् इति चाब्रवीत्। निःश्वासपरमश् चासीद् द्रोणं प्रतिचिकीर्षया।

jātān putrān sa nirvedād dhig bandhūn iti cābravīt. niḥśvāsaparamaś cāsīd droṇaṃ praticikīrṣayā.

प्रभावं विनयं शिक्षां द्रोणस्य चरितानि च। क्षात्रेण च बलेनास्य चिन्तयन् नान्वपद्यत। प्रतिकर्तुं नृपश्रेष्ठो यतमानो ऽपि भारत।

prabhāvaṃ vinayaṃ śikṣāṃ droṇasya caritāni ca. kṣātreṇa ca balenāsya cintayan nānvapadyata. pratikartuṃ nṛpaśreṣṭho yatamāno 'pi bhārata.

अभितः सो ऽथ कल्माषीं गङ्गाकूले परिभ्रमन्। ब्राह्मणावसथं पुण्यम् आससाद महीपतिः।

abhitaḥ so 'tha kalmāṣīṃ gaṅgākūle paribhraman. brāhmaṇāvasathaṃ puṇyam āsasāda mahīpatiḥ.

तत्र नास्नातकः कश् चिन् न चासीद् अव्रती द्विजः। तथैव नामहाभागः सो ऽपश्यत् संशितव्रतौ।

tatra nāsnātakaḥ kaś cin na cāsīd avratī dvijaḥ. tathaiva nāmahābhāgaḥ so 'paśyat saṃśitavratau.

याजोपयाजौ ब्रह्मर्षी शाम्यन्तौ पृषतात्मजः। संहिताध्ययने युक्तौ गोत्रतश् चापि काश्यपौ।

yājopayājau brahmarṣī śāmyantau pṛṣatātmajaḥ. saṃhitādhyayane yuktau gotrataś cāpi kāśyapau.

तारणे युक्तरूपौ तौ ब्राह्मणाव् ऋषिसत्तमौ। स ताव् आमन्त्रयाम् आस सर्वकामैर् अतन्द्रितः।

tāraṇe yuktarūpau tau brāhmaṇāv ṛṣisattamau. sa tāv āmantrayām āsa sarvakāmair atandritaḥ.

बुद्ध्वा तयोर् बलं बुद्धिं कनीयांसम् उपह्वरे। प्रपेदे छन्दयन् कामैर् उपयाजं धृतव्रतम्।

buddhvā tayor balaṃ buddhiṃ kanīyāṃsam upahvare. prapede chandayan kāmair upayājaṃ dhṛtavratam.

पादशुश्रूषणे युक्तः प्रियवाक् सर्वकामदः। अर्हयित्वा यथान्यायम् उपयाजम् उवाच सः।

pādaśuśrūṣaṇe yuktaḥ priyavāk sarvakāmadaḥ. arhayitvā yathānyāyam upayājam uvāca saḥ.

येन मे कर्मणा ब्रह्मन् पुत्रः स्याद् द्रोणमृत्यवे। अर्जुनस्य तथा भार्या भवेद् वा वरवर्णिनी। उपयाज कृते तस्मिन् गवां दातास्मि ते ऽर्बुदम्।

yena me karmaṇā brahman putraḥ syād droṇamṛtyave. arjunasya tathā bhāryā bhaved vā varavarṇinī. upayāja kṛte tasmin gavāṃ dātāsmi te 'rbudam.

यद् वा ते ऽन्यद् द्विजश्रेष्ठ मनसः सुप्रियं भवेत्। सर्वं तत् ते प्रदाताहं न हि मे ऽस्त्य् अत्र संशयः।

yad vā te 'nyad dvijaśreṣṭha manasaḥ supriyaṃ bhavet. sarvaṃ tat te pradātāhaṃ na hi me 'sty atra saṃśayaḥ.

इत्य् उक्तो नाहम् इत्य् एवं तम् ऋषिः प्रत्युवाच ह। आराधयिष्यन् द्रुपदः स तं पर्यचरत् पुनः।

ity ukto nāham ity evaṃ tam ṛṣiḥ pratyuvāca ha. ārādhayiṣyan drupadaḥ sa taṃ paryacarat punaḥ.

ततः संवत्सरस्यान्ते द्रुपदं स द्विजोत्तमः। उपयाजो ऽब्रवीद् राजन् काले मधुरया गिरा।

tataḥ saṃvatsarasyānte drupadaṃ sa dvijottamaḥ. upayājo 'bravīd rājan kāle madhurayā girā.

ज्येष्ठो भ्राता ममागृह्णाद् विचरन् वननिर्झरे। अपरिज्ञातशौचायां भूमौ निपतितं फलम्।

jyeṣṭho bhrātā mamāgṛhṇād vicaran vananirjhare. aparijñātaśaucāyāṃ bhūmau nipatitaṃ phalam.

तद् अपश्यम् अहं भ्रातुर् असांप्रतम् अनुव्रजन्। विमर्शं संकरादाने नायं कुर्यात् कथं चन।

tad apaśyam ahaṃ bhrātur asāṃpratam anuvrajan. vimarśaṃ saṃkarādāne nāyaṃ kuryāt kathaṃ cana.

दृष्ट्वा फलस्य नापश्यद् दोषा ये ऽस्यानुबन्धिकाः। विविनक्ति न शौचं यः सो ऽन्यत्रापि कथं भवेत्।

dṛṣṭvā phalasya nāpaśyad doṣā ye 'syānubandhikāḥ. vivinakti na śaucaṃ yaḥ so 'nyatrāpi kathaṃ bhavet.

संहिताध्ययनं कुर्वन् वसन् गुरुकुले च यः। भैक्षम् उच्छिष्टम् अन्येषां भुङ्क्ते चापि सदा सदा। कीर्तयन् गुणम् अन्नानाम् अघृणी च पुनः पुनः।

saṃhitādhyayanaṃ kurvan vasan gurukule ca yaḥ. bhaikṣam ucchiṣṭam anyeṣāṃ bhuṅkte cāpi sadā sadā. kīrtayan guṇam annānām aghṛṇī ca punaḥ punaḥ.

तम् अहं फलार्थिनं मन्ये भ्रातरं तर्कचक्षुषा। तं वै गच्छस्व नृपते स त्वां संयाजयिष्यति।

tam ahaṃ phalārthinaṃ manye bhrātaraṃ tarkacakṣuṣā. taṃ vai gacchasva nṛpate sa tvāṃ saṃyājayiṣyati.

जुगुप्समानो नृपतिर् मनसेदं विचिन्तयन्। उपयाजवचः श्रुत्वा नृपतिः सर्वधर्मवित्। अभिसंपूज्य पूजार्हम् ऋषिं याजम् उवाच ह।

jugupsamāno nṛpatir manasedaṃ vicintayan. upayājavacaḥ śrutvā nṛpatiḥ sarvadharmavit. abhisaṃpūjya pūjārham ṛṣiṃ yājam uvāca ha.

अयुतानि ददान्य् अष्टौ गवां याजय मां विभो। द्रोणवैराभिसंतप्तं त्वं ह्लादयितुम् अर्हसि।

ayutāni dadāny aṣṭau gavāṃ yājaya māṃ vibho. droṇavairābhisaṃtaptaṃ tvaṃ hlādayitum arhasi.

स हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठो ब्रह्मास्त्रे चाप्य् अनुत्तमः। तस्माद् द्रोणः पराजैषीन् मां वै स सखिविग्रहे।

sa hi brahmavidāṃ śreṣṭho brahmāstre cāpy anuttamaḥ. tasmād droṇaḥ parājaiṣīn māṃ vai sa sakhivigrahe.

क्षत्रियो नास्ति तुल्यो ऽस्य पृथिव्यां कश् चिद् अग्रणीः। कौरवाचार्यमुख्यस्य भारद्वाजस्य धीमतः।

kṣatriyo nāsti tulyo 'sya pṛthivyāṃ kaś cid agraṇīḥ. kauravācāryamukhyasya bhāradvājasya dhīmataḥ.

द्रोणस्य शरजालानि प्राणिदेहहराणि च। षडरत्नि धनुश् चास्य दृश्यते ऽप्रतिमं महत्।

droṇasya śarajālāni prāṇidehaharāṇi ca. ṣaḍaratni dhanuś cāsya dṛśyate 'pratimaṃ mahat.

स हि ब्राह्मणवेगेन क्षात्रं वेगम् असंशयम्। प्रतिहन्ति महेष्वासो भारद्वाजो महामनाः।

sa hi brāhmaṇavegena kṣātraṃ vegam asaṃśayam. pratihanti maheṣvāso bhāradvājo mahāmanāḥ.

क्षत्रोच्छेदाय विहितो जामदग्न्य इवास्थितः। तस्य ह्य् अस्त्रबलं घोरम् अप्रसह्यं नरैर् भुवि।

kṣatrocchedāya vihito jāmadagnya ivāsthitaḥ. tasya hy astrabalaṃ ghoram aprasahyaṃ narair bhuvi.

ब्राह्मम् उच्चारयंस् तेजो हुताहुतिर् इवानलः। समेत्य स दहत्य् आजौ क्षत्रं ब्रह्मपुरःसरः। ब्रह्मक्षत्रे च विहिते ब्रह्मतेजो विशिष्यते।

brāhmam uccārayaṃs tejo hutāhutir ivānalaḥ. sametya sa dahaty ājau kṣatraṃ brahmapuraḥsaraḥ. brahmakṣatre ca vihite brahmatejo viśiṣyate.

सो ऽहं क्षत्रबलाद् धीनो ब्रह्मतेजः प्रपेदिवान्। द्रोणाद् विशिष्टम् आसाद्य भवन्तं ब्रह्मवित्तमम्।

so 'haṃ kṣatrabalād dhīno brahmatejaḥ prapedivān. droṇād viśiṣṭam āsādya bhavantaṃ brahmavittamam.

द्रोणान्तकम् अहं पुत्रं लभेयं युधि दुर्जयम्। तत् कर्म कुरु मे याज निर्वपाम्य् अर्बुदं गवाम्।

droṇāntakam ahaṃ putraṃ labheyaṃ yudhi durjayam. tat karma kuru me yāja nirvapāmy arbudaṃ gavām.

तथेत्य् उक्त्वा तु तं याजो याज्यार्थम् उपकल्पयत्। गुर्वर्थ इति चाकामम् उपयाजम् अचोदयत्। याजस् तु यजतां श्रेष्ठो हव्यवाहम् अतर्पयत्। याजो द्रोणविनाशाय प्रतिजज्ञे तथा च सः। पाण्डोः स्नुषार्थं कन्या च भवेद् इति मतिर् मम। तथेत्य् उक्त्वा तु तं राज्ञः पुत्रकामीयम् आरभत्।

tathety uktvā tu taṃ yājo yājyārtham upakalpayat. gurvartha iti cākāmam upayājam acodayat. yājas tu yajatāṃ śreṣṭho havyavāham atarpayat. yājo droṇavināśāya pratijajñe tathā ca saḥ. pāṇḍoḥ snuṣārthaṃ kanyā ca bhaved iti matir mama. tathety uktvā tu taṃ rājñaḥ putrakāmīyam ārabhat.

ततस् तस्य नरेन्द्रस्य उपयाजो महातपाः। आचख्यौ कर्म वैतानं तदा पुत्रफलाय वै। यथोक्तं कल्पयाम् आस राजा विप्रेण तं क्रतुम्।

tatas tasya narendrasya upayājo mahātapāḥ. ācakhyau karma vaitānaṃ tadā putraphalāya vai. yathoktaṃ kalpayām āsa rājā vipreṇa taṃ kratum.

स च पुत्रो महावीर्यो महातेजा महाबलः। इष्यते यद्विधो राजन् भविता ते तथाविधः।

sa ca putro mahāvīryo mahātejā mahābalaḥ. iṣyate yadvidho rājan bhavitā te tathāvidhaḥ.

भारद्वाजस्य हन्तारं सो ऽभिसंधाय भूमिपः। आजह्रे तत् तथा सर्वं द्रुपदः कर्मसिद्धये।

bhāradvājasya hantāraṃ so 'bhisaṃdhāya bhūmipaḥ. ājahre tat tathā sarvaṃ drupadaḥ karmasiddhaye.

याजस् तु हवनस्यान्ते देवीम् आह्वापयत् तदा। प्रैहि मां राज्ञि पृषति मिथुनं त्वाम् उपस्थितम्। कुमारश् च कुमारी च पतिवंशविवृद्धये।

yājas tu havanasyānte devīm āhvāpayat tadā. praihi māṃ rājñi pṛṣati mithunaṃ tvām upasthitam. kumāraś ca kumārī ca pativaṃśavivṛddhaye.

देव्य् उवाच। अवलिप्तं मे मुखं ब्रह्मन् पुण्यान् गन्धान् बिभर्मि च। सुतार्थेनोपरुद्धास्मि तिष्ठ याज मम प्रिये। राज्ञा चैवम् अभिहितो याजो राज्ञीम् उवाच ह। तत् सर्वं सहमानश् च ब्रह्मतेजोनिधिः स्वयम्।

devy uvāca. avaliptaṃ me mukhaṃ brahman puṇyān gandhān bibharmi ca. sutārthenoparuddhāsmi tiṣṭha yāja mama priye. rājñā caivam abhihito yājo rājñīm uvāca ha. tat sarvaṃ sahamānaś ca brahmatejonidhiḥ svayam.

याज उवाच। याजेन श्रपितं हव्यम् उपयाजेन मन्त्रितम्। कथं कामं न संदध्यात् सा त्वं विप्रैहि तिष्ठ वा।

yāja uvāca. yājena śrapitaṃ havyam upayājena mantritam. kathaṃ kāmaṃ na saṃdadhyāt sā tvaṃ vipraihi tiṣṭha vā.

ब्राह्मण उवाच। एवम् उक्ते तु याजेन हुते हविषि संस्कृते। उत्तस्थौ पावकात् तस्मात् कुमारो देवसंनिभः।

brāhmaṇa uvāca. evam ukte tu yājena hute haviṣi saṃskṛte. uttasthau pāvakāt tasmāt kumāro devasaṃnibhaḥ.

ज्वालावर्णो घोररूपः किरीटी वर्म चोत्तमम्। बिभ्रत् सखड्गः सशरो धनुष्मान् विनदन् मुहुः।

jvālāvarṇo ghorarūpaḥ kirīṭī varma cottamam. bibhrat sakhaḍgaḥ saśaro dhanuṣmān vinadan muhuḥ.

सो ऽध्यारोहद् रथवरं तेन च प्रययौ तदा। ततः प्रणेदुः पाञ्चालाः प्रहृष्टाः साधु साध्व् इति। हर्षाविष्टांस् ततश् चैतान् नेयं सेहे वसुंधरा।

so 'dhyārohad rathavaraṃ tena ca prayayau tadā. tataḥ praṇeduḥ pāñcālāḥ prahṛṣṭāḥ sādhu sādhv iti. harṣāviṣṭāṃs tataś caitān neyaṃ sehe vasuṃdharā.

भयापहो राजपुत्रः पाञ्चालानां यशस्करः। राज्ञः शोकापहो जात एष द्रोणवधाय वै। इत्य् उवाच महद् भूतम् अदृश्यं खेचरं तदा।

bhayāpaho rājaputraḥ pāñcālānāṃ yaśaskaraḥ. rājñaḥ śokāpaho jāta eṣa droṇavadhāya vai. ity uvāca mahad bhūtam adṛśyaṃ khecaraṃ tadā.

कुमारी चापि पाञ्चाली वेदिमध्यात् समुत्थिता। सुभगा दर्शनीयाङ्गी वेदिमध्या मनोरमा।

kumārī cāpi pāñcālī vedimadhyāt samutthitā. subhagā darśanīyāṅgī vedimadhyā manoramā.

श्यामा पद्मपलाशाक्षी नीलकुञ्चितमूर्धजा। ताम्रतुङ्गनखी सुभ्रूश् चारुपीनपयोधरा। मानुषं विग्रहं कृत्वा साक्षाद् अमरवर्णिनी।

śyāmā padmapalāśākṣī nīlakuñcitamūrdhajā. tāmratuṅganakhī subhrūś cārupīnapayodharā. mānuṣaṃ vigrahaṃ kṛtvā sākṣād amaravarṇinī.

नीलोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात् प्रवायति। या बिभर्ति परं रूपं यस्या नास्त्य् उपमा भुवि। देवदानवयक्षाणाम् ईप्सिता देवरूपिणी। सदृशी पाण्डुपुत्रस्य अर्जुनस्येति भारत। ऊचुः प्रहृष्टमनसो राजभक्तिपुरस्कृताः।

nīlotpalasamo gandho yasyāḥ krośāt pravāyati. yā bibharti paraṃ rūpaṃ yasyā nāsty upamā bhuvi. devadānavayakṣāṇām īpsitā devarūpiṇī. sadṛśī pāṇḍuputrasya arjunasyeti bhārata. ūcuḥ prahṛṣṭamanaso rājabhaktipuraskṛtāḥ.

तां चापि जातां सुश्रोणीं वाग् उवाचाशरीरिणी। सर्वयोषिद्वरा कृष्णा क्षयं क्षत्रं निनीषति।

tāṃ cāpi jātāṃ suśroṇīṃ vāg uvācāśarīriṇī. sarvayoṣidvarā kṛṣṇā kṣayaṃ kṣatraṃ ninīṣati.

सुरकार्यम् इयं काले करिष्यति सुमध्यमा। अस्या हेतोः क्षत्रियाणां महद् उत्पत्स्यते भयम्।

surakāryam iyaṃ kāle kariṣyati sumadhyamā. asyā hetoḥ kṣatriyāṇāṃ mahad utpatsyate bhayam.

तच् छ्रुत्वा सर्वपाञ्चालाः प्रणेदुः सिंहसंघवत्। पाञ्चालराजस् तां दृष्ट्वा हर्षाद् अश्रूण्य् अवर्तयत्। परिष्वज्य सुतां कृष्णां स्नुषां पाण्डोर् इति ब्रुवन्। अङ्कम् आरोप्य पाञ्चालीं राजा हर्षम् अवाप सः। न चैतान् हर्षसंपूणान् इयं सेहे वसुंधरा।

tac chrutvā sarvapāñcālāḥ praṇeduḥ siṃhasaṃghavat. pāñcālarājas tāṃ dṛṣṭvā harṣād aśrūṇy avartayat. pariṣvajya sutāṃ kṛṣṇāṃ snuṣāṃ pāṇḍor iti bruvan. aṅkam āropya pāñcālīṃ rājā harṣam avāpa saḥ. na caitān harṣasaṃpūṇān iyaṃ sehe vasuṃdharā.

तौ दृष्ट्वा पृषती याजं प्रपेदे वै सुतार्थिनी। न वै मद् अन्यां जननीं जानीयाताम् इमाव् इति।

tau dṛṣṭvā pṛṣatī yājaṃ prapede vai sutārthinī. na vai mad anyāṃ jananīṃ jānīyātām imāv iti.

तथेत्य् उवाच तां याजो राज्ञः प्रियचिकीर्षया। तयोश् च नामनी चक्रुर् द्विजाः संपूर्णमानसाः।

tathety uvāca tāṃ yājo rājñaḥ priyacikīrṣayā. tayoś ca nāmanī cakrur dvijāḥ saṃpūrṇamānasāḥ.

धृष्टत्वाद् अतिधृष्णुत्वाद् धर्माद् द्युत्संभवाद् अपि। धृष्टद्युम्नः कुमारो ऽयं द्रुपदस्य भवत्व् इति।

dhṛṣṭatvād atidhṛṣṇutvād dharmād dyutsaṃbhavād api. dhṛṣṭadyumnaḥ kumāro 'yaṃ drupadasya bhavatv iti.

कृष्णेत्य् एवाब्रुवन् कृष्णां कृष्णाभूत् सा हि वर्णतः। निषण्णकर्षणाद् भूमे रसाच् च हविषो ऽभवत्। तथा तन् मिथुनं जज्ञे द्रुपदस्य महामखे। क्रियासु चैव सर्वासु कृतवान् द्रुपदेन ह। वैदिकाध्ययने पारं धृष्टद्युम्नो गतः परम्। धृष्टद्युम्नस् तु पाञ्चालान् सिंहनादेन नादयन्। सो ऽध्यारोहद् रथवरं तेन संप्रययौ गृहम्। कृष्णा च शिबिकां प्राप्य प्रविवेश निवेशनम्।

kṛṣṇety evābruvan kṛṣṇāṃ kṛṣṇābhūt sā hi varṇataḥ. niṣaṇṇakarṣaṇād bhūme rasāc ca haviṣo 'bhavat. tathā tan mithunaṃ jajñe drupadasya mahāmakhe. kriyāsu caiva sarvāsu kṛtavān drupadena ha. vaidikādhyayane pāraṃ dhṛṣṭadyumno gataḥ param. dhṛṣṭadyumnas tu pāñcālān siṃhanādena nādayan. so 'dhyārohad rathavaraṃ tena saṃprayayau gṛham. kṛṣṇā ca śibikāṃ prāpya praviveśa niveśanam.

धृष्टद्युम्नं तु पाञ्चाल्यम् आनीय स्वं विवेशनम्। द्रोणः संपूजयाम् आस सख्युः पुत्रम् उदारधीः। द्रोणं संपूज्य विधिवद् गुरुर् इत्य् एव धर्मतः। परिदाय तु तं शिष्यं धृष्टद्युम्नं तु सोमकः। अहो राज्ञः प्रसीदेति प्राब्रुवन् प्रियवादिनः। महाप्रभावो ब्रह्मर्षिर् ज्ञात्वा तस्य च संभवम्। उपाकरोद् अस्त्रहेतोर् भारद्वाजः प्रतापवान्।

dhṛṣṭadyumnaṃ tu pāñcālyam ānīya svaṃ viveśanam. droṇaḥ saṃpūjayām āsa sakhyuḥ putram udāradhīḥ. droṇaṃ saṃpūjya vidhivad gurur ity eva dharmataḥ. paridāya tu taṃ śiṣyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ tu somakaḥ. aho rājñaḥ prasīdeti prābruvan priyavādinaḥ. mahāprabhāvo brahmarṣir jñātvā tasya ca saṃbhavam. upākarod astrahetor bhāradvājaḥ pratāpavān.

अमोक्षणीयं दैवं हि भावि मत्वा महामतिः। तथा तत् कृतवान् द्रोण आत्मकीर्त्य् अनुरक्षणात्। सर्वास्त्राणि स तु क्षिप्रम् आप्तवान् दृष्टमात्रतः।

amokṣaṇīyaṃ daivaṃ hi bhāvi matvā mahāmatiḥ. tathā tat kṛtavān droṇa ātmakīrty anurakṣaṇāt. sarvāstrāṇi sa tu kṣipram āptavān dṛṣṭamātrataḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents