महाभारत 1.137 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 137→

[mh-1-137] • 23 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। अथ रात्र्यां व्यतीतायाम् अशेषो नागरो जनः। तत्राजगाम त्वरितो दिदृक्षुः पाण्डुनन्दनान्।

vaiśaṃpāyana uvāca. atha rātryāṃ vyatītāyām aśeṣo nāgaro janaḥ. tatrājagāma tvarito didṛkṣuḥ pāṇḍunandanān.

निर्वापयन्तो ज्वलनं ते जना ददृशुस् ततः। जातुषं तद् गृहं दग्धम् अमात्यं च पुरोचनम्।

nirvāpayanto jvalanaṃ te janā dadṛśus tataḥ. jātuṣaṃ tad gṛhaṃ dagdham amātyaṃ ca purocanam.

नूनं दुर्योधनेनेदं विहितं पापकर्मणा। पाण्डवानां विनाशाय इत्य् एवं चुक्रुषुर् जनाः।

nūnaṃ duryodhanenedaṃ vihitaṃ pāpakarmaṇā. pāṇḍavānāṃ vināśāya ity evaṃ cukruṣur janāḥ.

विदिते धृतराष्ट्रस्य धार्तराष्ट्रो न संशयः। दग्धवान् पाण्डुदायादान् न ह्य् एनं प्रतिषिद्धवान्।

vidite dhṛtarāṣṭrasya dhārtarāṣṭro na saṃśayaḥ. dagdhavān pāṇḍudāyādān na hy enaṃ pratiṣiddhavān.

नूनं शांतनवो भीष्मो न धर्मम् अनुवर्तते। द्रोणश् च विदुरश् चैव कृपश् चान्ये च कौरवाः। नावेक्षन्ते हतं धर्मं धर्मज्ञा अप्य् अहो विधे। श्रुतवन्तो ऽपि विद्वांसो धनवद् वशगा अहो। साधून् अनाथान् धर्मिष्ठान् सत्यव्रतपरायणान्। नावेक्षन्ते महान्तो ऽपि दैवं तेषां परायणम्।

nūnaṃ śāṃtanavo bhīṣmo na dharmam anuvartate. droṇaś ca viduraś caiva kṛpaś cānye ca kauravāḥ. nāvekṣante hataṃ dharmaṃ dharmajñā apy aho vidhe. śrutavanto 'pi vidvāṃso dhanavad vaśagā aho. sādhūn anāthān dharmiṣṭhān satyavrataparāyaṇān. nāvekṣante mahānto 'pi daivaṃ teṣāṃ parāyaṇam.

ते वयं धृतराष्ट्रस्य प्रेषयामो दुरात्मनः। संवृत्तस् ते परः कामः पाण्डवान् दग्धवान् असि।

te vayaṃ dhṛtarāṣṭrasya preṣayāmo durātmanaḥ. saṃvṛttas te paraḥ kāmaḥ pāṇḍavān dagdhavān asi.

ततो व्यपोहमानास् ते पाण्डवार्थे हुताशनम्। निषादीं ददृशुर् दग्धां पञ्चपुत्राम् अनागसम्। इतः पश्यत कुन्तीयं दग्धा शेते यशस्विनी। पुत्रैः सहैव वार्ष्णेयी हन्त पश्यत नागराः।

tato vyapohamānās te pāṇḍavārthe hutāśanam. niṣādīṃ dadṛśur dagdhāṃ pañcaputrām anāgasam. itaḥ paśyata kuntīyaṃ dagdhā śete yaśasvinī. putraiḥ sahaiva vārṣṇeyī hanta paśyata nāgarāḥ.

खनकेन तु तेनैव वेश्म शोधयता बिलम्। पांसुभिः प्रत्यपिहितं पुरुषैस् तैर् अलक्षितम्। इत्य् एव सर्वे शोचन्तः पृथक् चैव तथाब्रुवन्।

khanakena tu tenaiva veśma śodhayatā bilam. pāṃsubhiḥ pratyapihitaṃ puruṣais tair alakṣitam. ity eva sarve śocantaḥ pṛthak caiva tathābruvan.

ततस् ते प्रेषयाम् आसुर् धृतराष्ट्रस्य नागराः। पाण्डवान् अग्निना दग्धान् अमात्यं च पुरोचनम्।

tatas te preṣayām āsur dhṛtarāṣṭrasya nāgarāḥ. pāṇḍavān agninā dagdhān amātyaṃ ca purocanam.

श्रुत्वा तु धृतराष्ट्रस् तद् राजा सुमहद् अप्रियम्। विनाशं पाण्डुपुत्राणां विललाप सुदुःखितः। अन्तर्हृष्टमनाश् चासौ बहिर्दुःखसमाकुलः। अन्तः शीतो बहिश् चोष्णो ग्रीष्मे ऽगाधह्रदो यथा।

śrutvā tu dhṛtarāṣṭras tad rājā sumahad apriyam. vināśaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ vilalāpa suduḥkhitaḥ. antarhṛṣṭamanāś cāsau bahirduḥkhasamākulaḥ. antaḥ śīto bahiś coṣṇo grīṣme 'gādhahrado yathā.

अद्य पाण्डुर् मृतो राजा भ्राता मम सुदुर्लभः। तेषु वीरेषु दग्धेषु मात्रा सह विशेषतः।

adya pāṇḍur mṛto rājā bhrātā mama sudurlabhaḥ. teṣu vīreṣu dagdheṣu mātrā saha viśeṣataḥ.

गच्छन्तु पुरुषाः शीघ्रं नगरं वारणावतम्। सत्कारयन्तु तान् वीरान् कुन्तिराजसुतां च ताम्।

gacchantu puruṣāḥ śīghraṃ nagaraṃ vāraṇāvatam. satkārayantu tān vīrān kuntirājasutāṃ ca tām.

कारयन्तु च कुल्यानि शुभ्राणि च महान्ति च। ये च तत्र मृतास् तेषां सुहृदो ऽर्चन्तु तान् अपि। मम दग्धा महात्मानः कुलवंशविवर्धनाः।

kārayantu ca kulyāni śubhrāṇi ca mahānti ca. ye ca tatra mṛtās teṣāṃ suhṛdo 'rcantu tān api. mama dagdhā mahātmānaḥ kulavaṃśavivardhanāḥ.

एवंगते मया शक्यं यद् यत् कारयितुं हितम्। पाण्डवानां च कुन्त्याश् च तत् सर्वं क्रियतां धनैः। वैशंपायनः। समेतास् तु ततः सर्वे भीष्मेण सह कौरवाः। धृतराष्ट्रः सपुत्रश् च गङ्गाम् अभिमुखा ययुः। एकवस्त्रा निरानन्दा निराभरणवेष्टनाः। उदकं कर्तुकामा वै पाण्डवानां महात्मनाम्। सपुत्रबान्धवामात्यास् त्यक्तमङ्गलवाहनाः। अच्छत्राश् चान्तरा राजन् गङ्गाम् अभिमुखा ययुः।

evaṃgate mayā śakyaṃ yad yat kārayituṃ hitam. pāṇḍavānāṃ ca kuntyāś ca tat sarvaṃ kriyatāṃ dhanaiḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. sametās tu tataḥ sarve bhīṣmeṇa saha kauravāḥ. dhṛtarāṣṭraḥ saputraś ca gaṅgām abhimukhā yayuḥ. ekavastrā nirānandā nirābharaṇaveṣṭanāḥ. udakaṃ kartukāmā vai pāṇḍavānāṃ mahātmanām. saputrabāndhavāmātyās tyaktamaṅgalavāhanāḥ. acchatrāś cāntarā rājan gaṅgām abhimukhā yayuḥ.

एवम् उक्त्वा ततश् चक्रे ज्ञातिभिः परिवारितः। उदकं पाण्डुपुत्राणां धृतराष्ट्रो ऽम्बिकासुतः।

evam uktvā tataś cakre jñātibhiḥ parivāritaḥ. udakaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ dhṛtarāṣṭro 'mbikāsutaḥ.

चुक्रुशुः कौरवाः सर्वे भृशं शोकपरायणाः। हा युधिष्ठिर कौरव्य हा भीम इति चापरे। हा फाल्गुनेति चाप्य् अन्ये हा यमाव् इति चापरे। कुन्तीम् आर्ताश् च शोचन्त उदकं चक्रिरे जनाः। अन्ये पौरजनाश् चैवम् अन्वशोचन्त पाण्डवान्। अहो रूपं तु लावण्यम् अथ विद्याबलं मुहुः। औचित्यम् अथवा प्रेम किं किं शोचामहे वयम्। इत्य् एवं बहु भाषन्तो रुरुदुर् नागरा भृशम्। विदुरस् त्व् अल्पशश् चक्रे शोकं वेद परं हि सः। वैशंपायनः। भीष्मः। वैशंपायनः। विदुरः। ततः प्रव्यथितो भीष्मः पाण्डुराजसुतान् मृतान्। मात्रा सहेति ताञ् श्रुत्वा विललाप रुरोद च। हा युधिष्ठिर हा भीम हा धनंजय हा यमौ। हा पृथे सह पुत्रैस् त्वम् एकरात्रेण स्वर्गता। मात्रा सह कुमारास् ते सर्वे तत्रैव संस्थिताः। न हि तौ नोत्सहेयातां भीमसेनधनंजयौ। तरसा वेगितात्मानौ निर्भेत्तुम् अपि मन्दिरम्। परासुत्वं न पश्यामि पृथायाः सह पाण्डवैः। सर्वथा विकृतं तत् तु यदि ते निधनं गताः। धर्मराजः स निर्दिष्टो ननु विप्रैर् युधिष्ठिरः। पृथिव्यां चरतां श्रेष्ठो भविता स धनंजयः। सत्यव्रतो धर्मदत्तः सत्यवाक् शुभलक्षणः। कथं कालवशं प्राप्तः पाण्डवेयो युधिष्ठिरः। आत्मानम् उपमां कृत्वा परेषां वर्तते तु यः। सह मात्रा तु कौरव्यः कथं कालवशं गतः। परिपालितश् चिरं कालं फलकाले यथा द्रुमः। भग्नः स्याद् वायुवेगेन तथा राजा युधिष्ठिरः। यौवराज्याभिषिक्तेन पितुर् येनाहृतं यशः। आत्मनश् च पितुश् चैव सत्यधर्मार्यवृत्तिभिः। स ब्रह्मण्यः परप्रेक्षी हृदि शोकं निधाय मे। कालेन स हि संभग्नो धिक् कृतान्तम् अनर्थदम्। यच् च सा वनवासेन क्लेशिता दुःखभागिनी। पुत्रगृध्नुतया कुन्ती न भर्तारं मृता त्व् अनु। अल्पकालं कुले जाता भर्तुः प्रीतिम् अवाप या। दग्धाद्य सह पुत्रैः सा असंपूर्णमनोरथा। एतच् च चिन्तयानस्य बहुधा व्यथितं मनः। अवधूय च मे देहं हृदये ऽग्निर् न दीर्यते। पीनस्कन्धश् चारुबाहुर् मेरुकूटसमो युवा। मृतो भीम इति श्रुत्वा मनो न श्रद्दधाति मे। अतित्यागी च योगी च क्षिप्रहस्तो दृढायुधः। प्रवृत्तिमांल् लब्धलक्ष्यो रथयानविशारदः। दूरपाती त्व् असंभ्रान्तो महावीर्यो महास्त्रवित्। अदीनात्मा नरव्याघ्रः श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम्। येन प्राच्यास् तु सौवीरा दाक्षिणात्याश् च निर्जिताः। ख्यापितं येन शूरेण त्रिषु लोकेषु पौरुषम्। यस्मिञ् जाते विशोकाभूत् कुन्ती पाण्डुश् च वीर्यवान्। पुरंदरसमो जिष्णुः कथं कालवशं गतः। कथं तौ वृषभस्कन्धौ सिंहविक्रान्तगामिनौ। मर्त्यधर्मम् अनुप्राप्तौ यमाव् अरिनिबर्हणौ। तस्य विक्रन्दितं श्रुत्वा उदकं च प्रसिञ्चतः। देशकालं समाज्ञाय विदुरः प्रत्यभाषत। मा शोचस् त्वं नरव्याघ्र जहि शोकं महाव्रत। न तेषां विद्यते पापं प्राप्तकालं कृतं मया। तच् च तेभ्यः स उदकं विप्रषिञ्चतु भारत। सो ऽब्रवीत् किं चिद् उच्चार्य कौरवाणाम् अशृण्वताम्। क्षत्तारम् अनुसंगृह्य बाष्पोत्पीडकलस्वरः। कथं ते तात जीवन्ति पाण्डोः पुत्रा महारथाः। कथम् अस्मत्कृते पक्षः पाण्डोर् न हि निपातितः। कथं मत्प्रमुखाः सर्वे प्रमुक्ता महतो भयात्। जननी गरुडेनेव कुमारास् ते समुद्धृताः। एवम् उक्तस् तु कौरव्यः कौरवाणाम् अशृण्वताम्। आचचक्षे स धर्मात्मा भीष्मायाद्भुतकर्मणे। धृतराष्ट्रस्य शकुनेः राज्ञो दुर्योधनस्य च। विनाशे पाण्डुपुत्राणां कृतो मतिविनिश्चयः। तत्राहम् अपि च ज्ञात्वा तस्य पापस्य निश्चयम्। तं जिघांसुर् अहं चापि तेषाम् अनुमते स्थितः। ततो जतुगृहं गत्वा दहने ऽस्मिन् नियोजिते। पृथायाश् च सपुत्राया धार्तराष्ट्रस्य शासनात्। ततः खनकम् आहूय सुरङ्गां वै बिले तदा। सगुहां कारयित्वा ते कुन्त्या पाण्डुसुतास् तदा। निष्क्रामिता मया पूर्वं मा स्म शोके मनः कृथाः। ततस् तु नावम् आरोप्य सहपुत्रां पृथाम् अहम्। दत्त्वाभयं सपुत्रायै कुन्त्यै गृहम् अदाहयम्। तस्मात् ते मा स्म भूद् दुःखं मुक्ताः पापात् तु पाण्डवाः। निर्गताः पाण्डवा राजन् मात्रा सह परंतपाः। अग्निदाहान् महाघोरान् मया तस्माद् उपायतः। मा स्म शोकम् इमं कार्षीर् जीवन्त्य् एव च पाण्डवाः। प्रच्छन्ना विचरिष्यन्ति यावत् कालस्य पर्ययः। तस्मिन् युधिष्ठिरं काले द्रक्ष्यन्ति भुवि मानवाः। विमलं कृष्णपक्षान्ते जगच्चन्द्रम् इवोदितम्। न तस्य नाशं पश्यामि यस्य भ्राता धनंजयः। भीमसेनश् च दुर्धर्षो माद्रीपुत्रौ च भारत।

cukruśuḥ kauravāḥ sarve bhṛśaṃ śokaparāyaṇāḥ. hā yudhiṣṭhira kauravya hā bhīma iti cāpare. hā phālguneti cāpy anye hā yamāv iti cāpare. kuntīm ārtāś ca śocanta udakaṃ cakrire janāḥ. anye paurajanāś caivam anvaśocanta pāṇḍavān. aho rūpaṃ tu lāvaṇyam atha vidyābalaṃ muhuḥ. aucityam athavā prema kiṃ kiṃ śocāmahe vayam. ity evaṃ bahu bhāṣanto rurudur nāgarā bhṛśam. viduras tv alpaśaś cakre śokaṃ veda paraṃ hi saḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. bhīṣmaḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. viduraḥ. tataḥ pravyathito bhīṣmaḥ pāṇḍurājasutān mṛtān. mātrā saheti tāñ śrutvā vilalāpa ruroda ca. hā yudhiṣṭhira hā bhīma hā dhanaṃjaya hā yamau. hā pṛthe saha putrais tvam ekarātreṇa svargatā. mātrā saha kumārās te sarve tatraiva saṃsthitāḥ. na hi tau notsaheyātāṃ bhīmasenadhanaṃjayau. tarasā vegitātmānau nirbhettum api mandiram. parāsutvaṃ na paśyāmi pṛthāyāḥ saha pāṇḍavaiḥ. sarvathā vikṛtaṃ tat tu yadi te nidhanaṃ gatāḥ. dharmarājaḥ sa nirdiṣṭo nanu viprair yudhiṣṭhiraḥ. pṛthivyāṃ caratāṃ śreṣṭho bhavitā sa dhanaṃjayaḥ. satyavrato dharmadattaḥ satyavāk śubhalakṣaṇaḥ. kathaṃ kālavaśaṃ prāptaḥ pāṇḍaveyo yudhiṣṭhiraḥ. ātmānam upamāṃ kṛtvā pareṣāṃ vartate tu yaḥ. saha mātrā tu kauravyaḥ kathaṃ kālavaśaṃ gataḥ. paripālitaś ciraṃ kālaṃ phalakāle yathā drumaḥ. bhagnaḥ syād vāyuvegena tathā rājā yudhiṣṭhiraḥ. yauvarājyābhiṣiktena pitur yenāhṛtaṃ yaśaḥ. ātmanaś ca pituś caiva satyadharmāryavṛttibhiḥ. sa brahmaṇyaḥ paraprekṣī hṛdi śokaṃ nidhāya me. kālena sa hi saṃbhagno dhik kṛtāntam anarthadam. yac ca sā vanavāsena kleśitā duḥkhabhāginī. putragṛdhnutayā kuntī na bhartāraṃ mṛtā tv anu. alpakālaṃ kule jātā bhartuḥ prītim avāpa yā. dagdhādya saha putraiḥ sā asaṃpūrṇamanorathā. etac ca cintayānasya bahudhā vyathitaṃ manaḥ. avadhūya ca me dehaṃ hṛdaye 'gnir na dīryate. pīnaskandhaś cārubāhur merukūṭasamo yuvā. mṛto bhīma iti śrutvā mano na śraddadhāti me. atityāgī ca yogī ca kṣiprahasto dṛḍhāyudhaḥ. pravṛttimāṃl labdhalakṣyo rathayānaviśāradaḥ. dūrapātī tv asaṃbhrānto mahāvīryo mahāstravit. adīnātmā naravyāghraḥ śreṣṭhaḥ sarvadhanuṣmatām. yena prācyās tu sauvīrā dākṣiṇātyāś ca nirjitāḥ. khyāpitaṃ yena śūreṇa triṣu lokeṣu pauruṣam. yasmiñ jāte viśokābhūt kuntī pāṇḍuś ca vīryavān. puraṃdarasamo jiṣṇuḥ kathaṃ kālavaśaṃ gataḥ. kathaṃ tau vṛṣabhaskandhau siṃhavikrāntagāminau. martyadharmam anuprāptau yamāv arinibarhaṇau. tasya vikranditaṃ śrutvā udakaṃ ca prasiñcataḥ. deśakālaṃ samājñāya viduraḥ pratyabhāṣata. mā śocas tvaṃ naravyāghra jahi śokaṃ mahāvrata. na teṣāṃ vidyate pāpaṃ prāptakālaṃ kṛtaṃ mayā. tac ca tebhyaḥ sa udakaṃ vipraṣiñcatu bhārata. so 'bravīt kiṃ cid uccārya kauravāṇām aśṛṇvatām. kṣattāram anusaṃgṛhya bāṣpotpīḍakalasvaraḥ. kathaṃ te tāta jīvanti pāṇḍoḥ putrā mahārathāḥ. katham asmatkṛte pakṣaḥ pāṇḍor na hi nipātitaḥ. kathaṃ matpramukhāḥ sarve pramuktā mahato bhayāt. jananī garuḍeneva kumārās te samuddhṛtāḥ. evam uktas tu kauravyaḥ kauravāṇām aśṛṇvatām. ācacakṣe sa dharmātmā bhīṣmāyādbhutakarmaṇe. dhṛtarāṣṭrasya śakuneḥ rājño duryodhanasya ca. vināśe pāṇḍuputrāṇāṃ kṛto mativiniścayaḥ. tatrāham api ca jñātvā tasya pāpasya niścayam. taṃ jighāṃsur ahaṃ cāpi teṣām anumate sthitaḥ. tato jatugṛhaṃ gatvā dahane 'smin niyojite. pṛthāyāś ca saputrāyā dhārtarāṣṭrasya śāsanāt. tataḥ khanakam āhūya suraṅgāṃ vai bile tadā. saguhāṃ kārayitvā te kuntyā pāṇḍusutās tadā. niṣkrāmitā mayā pūrvaṃ mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ. tatas tu nāvam āropya sahaputrāṃ pṛthām aham. dattvābhayaṃ saputrāyai kuntyai gṛham adāhayam. tasmāt te mā sma bhūd duḥkhaṃ muktāḥ pāpāt tu pāṇḍavāḥ. nirgatāḥ pāṇḍavā rājan mātrā saha paraṃtapāḥ. agnidāhān mahāghorān mayā tasmād upāyataḥ. mā sma śokam imaṃ kārṣīr jīvanty eva ca pāṇḍavāḥ. pracchannā vicariṣyanti yāvat kālasya paryayaḥ. tasmin yudhiṣṭhiraṃ kāle drakṣyanti bhuvi mānavāḥ. vimalaṃ kṛṣṇapakṣānte jagaccandram ivoditam. na tasya nāśaṃ paśyāmi yasya bhrātā dhanaṃjayaḥ. bhīmasenaś ca durdharṣo mādrīputrau ca bhārata.

पाण्डवाश् चापि निर्गत्य नगराद् वारणावतात्। नदीं गङ्गाम् अनुप्राप्ता मातृषष्ठा महाबलाः। दाशानां भुजवेगेन नद्याः स्रोतोजवेन च। वायुना चानुकूलेन तूर्णं पारम् अवाप्नुवन्। जवेन प्रययू राजन् दक्षिणां दिशम् आश्रिताः।

pāṇḍavāś cāpi nirgatya nagarād vāraṇāvatāt. nadīṃ gaṅgām anuprāptā mātṛṣaṣṭhā mahābalāḥ. dāśānāṃ bhujavegena nadyāḥ srotojavena ca. vāyunā cānukūlena tūrṇaṃ pāram avāpnuvan. javena prayayū rājan dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ.

विज्ञाय निशि पन्थानं नक्षत्रैर् दक्षिणामुखाः। यतमाना वनं राजन् गहनं प्रतिपेदिरे।

vijñāya niśi panthānaṃ nakṣatrair dakṣiṇāmukhāḥ. yatamānā vanaṃ rājan gahanaṃ pratipedire.

ततः श्रान्ताः पिपासार्ता निद्रान्धाः पाण्डुनन्दनाः। पुनर् ऊचुर् महावीर्यं भीमसेनम् इदं वचः।

tataḥ śrāntāḥ pipāsārtā nidrāndhāḥ pāṇḍunandanāḥ. punar ūcur mahāvīryaṃ bhīmasenam idaṃ vacaḥ.

इतः कष्टतरं किं नु यद् वयं गहने वने। दिशश् च न प्रजानीमो गन्तुं चैव न शक्नुमः।

itaḥ kaṣṭataraṃ kiṃ nu yad vayaṃ gahane vane. diśaś ca na prajānīmo gantuṃ caiva na śaknumaḥ.

तं च पापं न जानीमो यदि दग्धः पुरोचनः। कथं नु विप्रमुच्येम भयाद् अस्माद् अलक्षिताः।

taṃ ca pāpaṃ na jānīmo yadi dagdhaḥ purocanaḥ. kathaṃ nu vipramucyema bhayād asmād alakṣitāḥ.

पुनर् अस्मान् उपादाय तथैव व्रज भारत। त्वं हि नो बलवान् एको यथा सततगस् तथा।

punar asmān upādāya tathaiva vraja bhārata. tvaṃ hi no balavān eko yathā satatagas tathā.

इत्य् उक्तो धर्मराजेन भीमसेनो महाबलः। आदाय कुन्तीं भ्रातॄंश् च जगामाशु महाबलः।

ity ukto dharmarājena bhīmaseno mahābalaḥ. ādāya kuntīṃ bhrātṝṃś ca jagāmāśu mahābalaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...