महाभारत 1.123 (श्लोक 1)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 123→

[mh-1-123] • 78 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। अर्जुनस् तु परं यत्नम् आतस्थे गुरुपूजने। अस्त्रे च परमं योगं प्रियो द्रोणस्य चाभवत्। तं दृष्ट्वा नित्यम् उद्युक्तम् इष्वस्त्रं प्रति फाल्गुनम्। ततो द्रोणो ऽब्रवीद् एनं राज्ञ एव निवेशने।

vaiśaṃpāyana uvāca. arjunas tu paraṃ yatnam ātasthe gurupūjane. astre ca paramaṃ yogaṃ priyo droṇasya cābhavat. taṃ dṛṣṭvā nityam udyuktam iṣvastraṃ prati phālgunam. tato droṇo 'bravīd enaṃ rājña eva niveśane.

द्रोणेन तु तदाहूय रहस्य् उक्तो ऽन्नसाधकः। अन्धकारे ऽर्जुनायान्नं न देयं ते कथं चन। न चाख्येयम् इदं चापि मद्वाक्यं विजये त्वया।

droṇena tu tadāhūya rahasy ukto 'nnasādhakaḥ. andhakāre 'rjunāyānnaṃ na deyaṃ te kathaṃ cana. na cākhyeyam idaṃ cāpi madvākyaṃ vijaye tvayā.

ततः कदा चिद् भुञ्जाने प्रववौ वायुर् अर्जुने। तेन तत्र प्रदीपः स दीप्यमानो निवापितः।

tataḥ kadā cid bhuñjāne pravavau vāyur arjune. tena tatra pradīpaḥ sa dīpyamāno nivāpitaḥ.

भुङ्क्त एवार्जुनो भक्तं न चास्यास्याद् व्यमुह्यत। हस्तस् तेजस्विनो नित्यम् अन्नग्रहणकारणात्। तद् अभ्यासकृतं मत्वा रात्राव् अभ्यस्त पाण्डवः। योग्यां चक्रे महाबाहुर् धनुषा पाण्डुनन्दनः।

bhuṅkta evārjuno bhaktaṃ na cāsyāsyād vyamuhyata. hastas tejasvino nityam annagrahaṇakāraṇāt. tad abhyāsakṛtaṃ matvā rātrāv abhyasta pāṇḍavaḥ. yogyāṃ cakre mahābāhur dhanuṣā pāṇḍunandanaḥ.

तस्य ज्यातलनिर्घोषं द्रोणः शुश्राव भारत। उपेत्य चैनम् उत्थाय परिष्वज्येदम् अब्रवीत्।

tasya jyātalanirghoṣaṃ droṇaḥ śuśrāva bhārata. upetya cainam utthāya pariṣvajyedam abravīt.

प्रयतिष्ये तथा कर्तुं यथा नान्यो धनुर्धरः। अस्त्रवान् नान्वियेषास्त्रं यथा त्वं नाद्य कश् चन। धनुर्ग्रहे ऽपि मे शिष्यो भविष्यसि विशेषवान्। एतद् हृदि तदा जिष्णोर् ववृधे द्रोणशासनम्। परमं चाकरोद् यत्नं धनुर्वेदे परंतपः। अर्जुनो नरशार्दूलः सर्वशस्त्रभृतां वरः। सर्वक्रियाभ्यनुज्ञानात् तथा शिष्यान् समानयत्। दुर्योधनं चित्रसेनं दुःशासनविविंशती। अर्जुनं च समानीय अश्वत्थामानम् एव च। शिशुकं मृण्मयं कृत्वा द्रोणो गङ्गाजले ततः। शिष्याणां पश्यतां चैव क्षिपति स्म महाभुजः। चक्षुषी वाससा चैव बद्ध्वा प्रादाच् छरासनम्। शिशुकं विध्यतेमं वै जलस्थं बद्धचक्षुषः। तत्क्षणेनैव बीभत्सुर् आवापैर् दशभिर् वशी। पञ्चकैर् अनुविव्याध मग्नं शिशुकम् अम्भसि। तस्य दृष्ट्वा क्रियाः सर्वा द्रोणो ऽमन्यत पाण्डवम्। विशिष्टं सर्वशिष्येभ्यः प्रीतिमांश् चाभवत् तदा। अथाब्रवीन् महात्मानं भारद्वाजो महारथम्। अस्त्रं विशिष्टम् अन्येषु यन् न विद्येत पाण्डव। ससंहारप्रयोगं च त्वम् अधीष्व व्रतं चर। अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम दहेद् यत्पृथिवीम् अपि। यावन् मन्त्रप्रयोगो ऽपि विनियोगे भविष्यति। तावान् एव तु संहारे कर्तव्य इति चान्ततः। न मानुषे प्रयोक्तव्यं ब्रह्मणो ऽस्त्रं कथं चन। बाधते मानुषाञ् शत्रून् यदा वामानुषः क्व चित्। तस्माद् एतत् प्रयोक्तव्यं ब्राह्मम् अस्त्रं सनातनम्। तथेत्येव च बीभत्सुर् उवाच च कृताञ्जलिः। चकार च तथा सर्वं यथोक्तं मनुजर्षभ। अवाप्तास्त्रं तु बीभत्सुम् अनुज्ञाय महामतिः। उवाच परमप्रीतो मत्समो ऽसीति पाण्डवम्। त्वत्समो भविता लोके सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

prayatiṣye tathā kartuṃ yathā nānyo dhanurdharaḥ. astravān nānviyeṣāstraṃ yathā tvaṃ nādya kaś cana. dhanurgrahe 'pi me śiṣyo bhaviṣyasi viśeṣavān. etad hṛdi tadā jiṣṇor vavṛdhe droṇaśāsanam. paramaṃ cākarod yatnaṃ dhanurvede paraṃtapaḥ. arjuno naraśārdūlaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ. sarvakriyābhyanujñānāt tathā śiṣyān samānayat. duryodhanaṃ citrasenaṃ duḥśāsanaviviṃśatī. arjunaṃ ca samānīya aśvatthāmānam eva ca. śiśukaṃ mṛṇmayaṃ kṛtvā droṇo gaṅgājale tataḥ. śiṣyāṇāṃ paśyatāṃ caiva kṣipati sma mahābhujaḥ. cakṣuṣī vāsasā caiva baddhvā prādāc charāsanam. śiśukaṃ vidhyatemaṃ vai jalasthaṃ baddhacakṣuṣaḥ. tatkṣaṇenaiva bībhatsur āvāpair daśabhir vaśī. pañcakair anuvivyādha magnaṃ śiśukam ambhasi. tasya dṛṣṭvā kriyāḥ sarvā droṇo 'manyata pāṇḍavam. viśiṣṭaṃ sarvaśiṣyebhyaḥ prītimāṃś cābhavat tadā. athābravīn mahātmānaṃ bhāradvājo mahāratham. astraṃ viśiṣṭam anyeṣu yan na vidyeta pāṇḍava. sasaṃhāraprayogaṃ ca tvam adhīṣva vrataṃ cara. astraṃ brahmaśiro nāma dahed yatpṛthivīm api. yāvan mantraprayogo 'pi viniyoge bhaviṣyati. tāvān eva tu saṃhāre kartavya iti cāntataḥ. na mānuṣe prayoktavyaṃ brahmaṇo 'straṃ kathaṃ cana. bādhate mānuṣāñ śatrūn yadā vāmānuṣaḥ kva cit. tasmād etat prayoktavyaṃ brāhmam astraṃ sanātanam. tathetyeva ca bībhatsur uvāca ca kṛtāñjaliḥ. cakāra ca tathā sarvaṃ yathoktaṃ manujarṣabha. avāptāstraṃ tu bībhatsum anujñāya mahāmatiḥ. uvāca paramaprīto matsamo 'sīti pāṇḍavam. tvatsamo bhavitā loke satyam etad bravīmi te.

ततो द्रोणो ऽर्जुनं भूयो रथेषु च गजेषु च। अश्वेषु भूमाव् अपि च रणशिक्षाम् अशिक्षयत्। अस्त्रेषु सम्यक् चारेषु द्रोणशिष्यो व्यचारयत्।

tato droṇo 'rjunaṃ bhūyo ratheṣu ca gajeṣu ca. aśveṣu bhūmāv api ca raṇaśikṣām aśikṣayat. astreṣu samyak cāreṣu droṇaśiṣyo vyacārayat.

गदायुद्धे ऽसिचर्यायां तोमरप्रासशक्तिषु। द्रोणः संकीर्णयुद्धेषु शिक्षयाम् आस पाण्डवम्।

gadāyuddhe 'sicaryāyāṃ tomaraprāsaśaktiṣu. droṇaḥ saṃkīrṇayuddheṣu śikṣayām āsa pāṇḍavam.

तस्य तत् कौशलं दृष्ट्वा धनुर्वेदजिघृक्षवः। राजानो राजपुत्राश् च समाजग्मुः सहस्रशः। तान् सर्वाञ् शिक्षयाम् आस द्रोणः शस्त्रभृतां वरः।

tasya tat kauśalaṃ dṛṣṭvā dhanurvedajighṛkṣavaḥ. rājāno rājaputrāś ca samājagmuḥ sahasraśaḥ. tān sarvāñ śikṣayām āsa droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ.

ततो निषादराजस्य हिरण्यधनुषः सुतः। एकलव्यो महाराज द्रोणम् अभ्याजगाम ह।

tato niṣādarājasya hiraṇyadhanuṣaḥ sutaḥ. ekalavyo mahārāja droṇam abhyājagāma ha.

न स तं प्रतिजग्राह नैषादिर् इति चिन्तयन्। शिष्यं धनुषि धर्मज्ञस् तेषाम् एवान्ववेक्षया। शिष्यो ऽसि मम नैषादे प्रयोगो बलवत्तरः। निवर्तस्व गृहान् एव अनुज्ञातो ऽसि नित्यशः।

na sa taṃ pratijagrāha naiṣādir iti cintayan. śiṣyaṃ dhanuṣi dharmajñas teṣām evānvavekṣayā. śiṣyo 'si mama naiṣāde prayogo balavattaraḥ. nivartasva gṛhān eva anujñāto 'si nityaśaḥ.

स तु द्रोणस्य शिरसा पादौ गृह्य परंतपः। अरण्यम् अनुसंप्राप्तः कृत्वा द्रोणं महीमयम्।

sa tu droṇasya śirasā pādau gṛhya paraṃtapaḥ. araṇyam anusaṃprāptaḥ kṛtvā droṇaṃ mahīmayam.

तस्मिन्न् आचार्यवृत्तिं च परमाम् आस्थितस् तदा। इष्वस्त्रे योगम् आतस्थे परं नियमम् आस्थितः।

tasminn ācāryavṛttiṃ ca paramām āsthitas tadā. iṣvastre yogam ātasthe paraṃ niyamam āsthitaḥ.

परया श्रद्धया युक्तो योगेन परमेण च। विमोक्षादानसंधाने लघुत्वं परम् आप सः। लाघवं चास्त्रयोगं च नचिरात् प्रत्यपद्यत।

parayā śraddhayā yukto yogena parameṇa ca. vimokṣādānasaṃdhāne laghutvaṃ param āpa saḥ. lāghavaṃ cāstrayogaṃ ca nacirāt pratyapadyata.

अथ द्रोणाभ्यनुज्ञाताः कदा चित् कुरुपाण्डवाः। रथैर् विनिर्ययुः सर्वे मृगयाम् अरिमर्दनाः।

atha droṇābhyanujñātāḥ kadā cit kurupāṇḍavāḥ. rathair viniryayuḥ sarve mṛgayām arimardanāḥ.

तत्रोपकरणं गृह्य नरः कश् चिद् यदृच्छया। राजन्न् अनुजगामैकः श्वानम् आदाय पाण्डवान्।

tatropakaraṇaṃ gṛhya naraḥ kaś cid yadṛcchayā. rājann anujagāmaikaḥ śvānam ādāya pāṇḍavān.

तेषां विचरतां तत्र तत् तत् कर्म चिकीर्षताम्। श्वा चरन् स वने मूढो नैषादिं प्रति जग्मिवान्। तस्य रोरूयमाणस्य नष्टस्य विजने वने। शब्दं शुश्राव नैषादिः शुनस् तस्य तु मारिष।

teṣāṃ vicaratāṃ tatra tat tat karma cikīrṣatām. śvā caran sa vane mūḍho naiṣādiṃ prati jagmivān. tasya rorūyamāṇasya naṣṭasya vijane vane. śabdaṃ śuśrāva naiṣādiḥ śunas tasya tu māriṣa.

स कृष्णं मलदिग्धाङ्गं कृष्णाजिनधरं वने। नैषादिं श्वा समालक्ष्य भषंस् तस्थौ तदन्तिके।

sa kṛṣṇaṃ maladigdhāṅgaṃ kṛṣṇājinadharaṃ vane. naiṣādiṃ śvā samālakṣya bhaṣaṃs tasthau tadantike.

तदा तस्याथ भषतः शुनः सप्त शरान् मुखे। लाघवं दर्शयन्न् अस्त्रे मुमोच युगपद् यथा। वेगमज्जन ऌअं वनैः। आयामपरिणामाभ्यां बभुस् ते तु शराङ्कुराः। समप्रमाणिभिर् जिह्मा क्षिप्रैर् व्याभषतः शरैः। यथा शैलं शिलोत्थाभिः सप्तार्चिभिर् अरिंदमैः।

tadā tasyātha bhaṣataḥ śunaḥ sapta śarān mukhe. lāghavaṃ darśayann astre mumoca yugapad yathā. vegamajjana ḷaṃ vanaiḥ. āyāmapariṇāmābhyāṃ babhus te tu śarāṅkurāḥ. samapramāṇibhir jihmā kṣiprair vyābhaṣataḥ śaraiḥ. yathā śailaṃ śilotthābhiḥ saptārcibhir ariṃdamaiḥ.

स तु श्वा शरपूर्णास्यः पाण्डवान् आजगाम ह। तं दृष्ट्वा पाण्डवा वीरा विस्मयं परमं ययुः।

sa tu śvā śarapūrṇāsyaḥ pāṇḍavān ājagāma ha. taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavā vīrā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ.

लाघवं शब्दवेधित्वं दृष्ट्वा तत् परमं तदा। प्रेक्ष्य तं व्रीडिताश् चासन् प्रशशंसुश् च सर्वशः। श्वानं तु पाण्डवा दृष्ट्वा विस्मयोत्फुल्ललोचनाः।

lāghavaṃ śabdavedhitvaṃ dṛṣṭvā tat paramaṃ tadā. prekṣya taṃ vrīḍitāś cāsan praśaśaṃsuś ca sarvaśaḥ. śvānaṃ tu pāṇḍavā dṛṣṭvā vismayotphullalocanāḥ.

तं ततो ऽन्वेषमाणास् ते वने वननिवासिनम्। ददृशुः पाण्डवा राजन्न् अस्यन्तम् अनिशं शरान्।

taṃ tato 'nveṣamāṇās te vane vananivāsinam. dadṛśuḥ pāṇḍavā rājann asyantam aniśaṃ śarān.

न चैनम् अभ्यजानंस् ते तदा विकृतदर्शनम्। अथैनं परिपप्रच्छुः को भवान् कस्य वेत्य् उत। स श्रुत्वा वचनं तेषां पाण्डवानां महात्मनाम्।

na cainam abhyajānaṃs te tadā vikṛtadarśanam. athainaṃ paripapracchuḥ ko bhavān kasya vety uta. sa śrutvā vacanaṃ teṣāṃ pāṇḍavānāṃ mahātmanām.

एकलव्य उवाच। निषादाधिपतेर् वीरा हिरण्यधनुषः सुतम्। द्रोणशिष्यं च मां वित्त धनुर्वेदकृतश्रमम्।

ekalavya uvāca. niṣādādhipater vīrā hiraṇyadhanuṣaḥ sutam. droṇaśiṣyaṃ ca māṃ vitta dhanurvedakṛtaśramam.

वैशंपायन उवाच। ते तम् आज्ञाय तत्त्वेन पुनर् आगम्य पाण्डवाः। यथावृत्तं च ते सर्वं द्रोणायाचख्युर् अद्भुतम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. te tam ājñāya tattvena punar āgamya pāṇḍavāḥ. yathāvṛttaṃ ca te sarvaṃ droṇāyācakhyur adbhutam.

कौन्तेयस् त्व् अर्जुनो राजन्न् एकलव्यम् अनुस्मरन्। रहो द्रोणं समागम्य प्रणयाद् इदम् अब्रवीत्।

kaunteyas tv arjuno rājann ekalavyam anusmaran. raho droṇaṃ samāgamya praṇayād idam abravīt.

नन्व् अहं परिरभ्यैकः प्रीतिपूर्वम् इदं वचः। भवतोक्तो न मे शिष्यस् त्वद्विशिष्टो भविष्यति।

nanv ahaṃ parirabhyaikaḥ prītipūrvam idaṃ vacaḥ. bhavatokto na me śiṣyas tvadviśiṣṭo bhaviṣyati.

अथ कस्मान् मद्विशिष्टो लोकाद् अपि च वीर्यवान्। अस्त्य् अन्यो भवतः शिष्यो निषादाधिपतेः सुतः।

atha kasmān madviśiṣṭo lokād api ca vīryavān. asty anyo bhavataḥ śiṣyo niṣādādhipateḥ sutaḥ.

मुहूर्तम् इव तं द्रोणश् चिन्तयित्वा विनिश्चयम्। सव्यसाचिनम् आदाय नैषादिं प्रति जग्मिवान्।

muhūrtam iva taṃ droṇaś cintayitvā viniścayam. savyasācinam ādāya naiṣādiṃ prati jagmivān.

ददर्श मलदिग्धाङ्गं जटिलं चीरवाससम्। एकलव्यं धनुष्पाणिम् अस्यन्तम् अनिशं शरान्।

dadarśa maladigdhāṅgaṃ jaṭilaṃ cīravāsasam. ekalavyaṃ dhanuṣpāṇim asyantam aniśaṃ śarān.

एकलव्यस् तु तं दृष्ट्वा द्रोणम् आयान्तम् अन्तिकात्। अभिगम्योपसंगृह्य जगाम शिरसा महीम्।

ekalavyas tu taṃ dṛṣṭvā droṇam āyāntam antikāt. abhigamyopasaṃgṛhya jagāma śirasā mahīm.

पूजयित्वा ततो द्रोणं विधिवत् स निषादजः। निवेद्य शिष्यम् आत्मानं तस्थौ प्राञ्जलिर् अग्रतः।

pūjayitvā tato droṇaṃ vidhivat sa niṣādajaḥ. nivedya śiṣyam ātmānaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ.

ततो द्रोणो ऽब्रवीद् राजन्न् एकलव्यम् इदं वचः। यदि शिष्यो ऽसि मे तूर्णं वेतनं संप्रदीयताम्।

tato droṇo 'bravīd rājann ekalavyam idaṃ vacaḥ. yadi śiṣyo 'si me tūrṇaṃ vetanaṃ saṃpradīyatām.

एकलव्यस् तु तच् छ्रुत्वा प्रीयमाणो ऽब्रवीद् इदम्। किं प्रयच्छामि भगवन्न् आज्ञापयतु मां गुरुः।

ekalavyas tu tac chrutvā prīyamāṇo 'bravīd idam. kiṃ prayacchāmi bhagavann ājñāpayatu māṃ guruḥ.

न हि किं चिद् अदेयं मे गुरवे ब्रह्मवित्तम। तम् अब्रवीत् त्वयाङ्गुष्ठो दक्षिणो दीयतां मम। यद्य् अवश्यं त्वया देयम् एकलव्य प्रयच्छ मे। एकाङ्गुष्ठं दक्षिणस्य हस्तस्येति मतं मम। बाढम् इत्य् एव नैषादिश् छित्त्वाङ्गुष्ठौ ददौ ततः।

na hi kiṃ cid adeyaṃ me gurave brahmavittama. tam abravīt tvayāṅguṣṭho dakṣiṇo dīyatāṃ mama. yady avaśyaṃ tvayā deyam ekalavya prayaccha me. ekāṅguṣṭhaṃ dakṣiṇasya hastasyeti mataṃ mama. bāḍham ity eva naiṣādiś chittvāṅguṣṭhau dadau tataḥ.

एकलव्यस् तु तच् छ्रुत्वा वचो द्रोणस्य दारुणम्। प्रतिज्ञाम् आत्मनो रक्षन् सत्ये च निरतः सदा।

ekalavyas tu tac chrutvā vaco droṇasya dāruṇam. pratijñām ātmano rakṣan satye ca nirataḥ sadā.

तथैव हृष्टवदनस् तथैवादीनमानसः। छित्त्वाविचार्य तं प्रादाद् द्रोणायाङ्गुष्ठम् आत्मनः। अविषण्णश् च तौ प्रादाच् छित्त्वा द्रोणस्य वेतनम्। सत्यसंधं च नैषादिं दृष्ट्वा प्रीतो ऽब्रवीद् इदम्। मनीषितं त्वया वीर गुरोर् दत्तं ममोजसा। एवं कर्तव्यम् इति वै एकलव्यम् अभाषत।

tathaiva hṛṣṭavadanas tathaivādīnamānasaḥ. chittvāvicārya taṃ prādād droṇāyāṅguṣṭham ātmanaḥ. aviṣaṇṇaś ca tau prādāc chittvā droṇasya vetanam. satyasaṃdhaṃ ca naiṣādiṃ dṛṣṭvā prīto 'bravīd idam. manīṣitaṃ tvayā vīra guror dattaṃ mamojasā. evaṃ kartavyam iti vai ekalavyam abhāṣata.

ततः परं तु नैषादिर् अङ्गुलीभिर् व्यकर्षत। न तथा स तु शीघ्रो ऽभूद् यथा पूर्वं नराधिप।

tataḥ paraṃ tu naiṣādir aṅgulībhir vyakarṣata. na tathā sa tu śīghro 'bhūd yathā pūrvaṃ narādhipa.

ततो ऽर्जुनः प्रीतमना बभूव विगतज्वरः। द्रोणश् च सत्यवाग् आसीन् नान्यो ऽभ्यभवद् अर्जुनम्। एवं वृत्तं दृष्टवान् नो ऽथ कर्म। प्रज्ञानित्यं खेचराश् चोचुर् एतौ। द्रोणं पार्थं चात्र धी। त्या गच्छतां स्वं निवेशनम्। वैशंपायनः। द्रोणस् ततः परां पूजां कुरुषु प्राप्नुवन् धनम्। चतुष्पादं कृत्स्नम् अस्त्रं कुमारान् प्रत्यवेदयत्। पार्थिवस्य तु क्षत्रस्य राजपुत्रा महाबलाः। अनुजग्मुस् ततो द्रोणं कुरुष्व् अस्त्रचिकीर्षया। युधिष्ठिरो रथश्रेष्ठस् तोमरेष्व् अधिको ऽभवत्।

tato 'rjunaḥ prītamanā babhūva vigatajvaraḥ. droṇaś ca satyavāg āsīn nānyo 'bhyabhavad arjunam. evaṃ vṛttaṃ dṛṣṭavān no 'tha karma. prajñānityaṃ khecarāś cocur etau. droṇaṃ pārthaṃ cātra dhī. tyā gacchatāṃ svaṃ niveśanam. vaiśaṃpāyanaḥ. droṇas tataḥ parāṃ pūjāṃ kuruṣu prāpnuvan dhanam. catuṣpādaṃ kṛtsnam astraṃ kumārān pratyavedayat. pārthivasya tu kṣatrasya rājaputrā mahābalāḥ. anujagmus tato droṇaṃ kuruṣv astracikīrṣayā. yudhiṣṭhiro rathaśreṣṭhas tomareṣv adhiko 'bhavat.

द्रोणस्य तु तदा शिष्यौ गदायोग्यां विशेषतः। दुर्योधनश् च भीमश् च कुरूणाम् अभ्यगच्छताम्।

droṇasya tu tadā śiṣyau gadāyogyāṃ viśeṣataḥ. duryodhanaś ca bhīmaś ca kurūṇām abhyagacchatām.

अश्वत्थामा रहस्येषु सर्वेष्व् अभ्यधिको ऽभवत्। तथाति पुरुषान् अन्यान् त्सारुकौ यमजाव् उभौ। स राधेयो महाबलः। तोमरेष्व् अधिको ऽभवत्। अर्जुनो जयतां श्रेष्ठः। युधिष्ठिरो रथश्रेष्ठः सर्वत्र तु धनंजयः।

aśvatthāmā rahasyeṣu sarveṣv abhyadhiko 'bhavat. tathāti puruṣān anyān tsārukau yamajāv ubhau. sa rādheyo mahābalaḥ. tomareṣv adhiko 'bhavat. arjuno jayatāṃ śreṣṭhaḥ. yudhiṣṭhiro rathaśreṣṭhaḥ sarvatra tu dhanaṃjayaḥ.

प्रथितः सागरान्तायां रथयूथपयूथपः। बुद्धियोगबलोत्साहैः सर्वास्त्रेषु च पाण्डवः।

prathitaḥ sāgarāntāyāṃ rathayūthapayūthapaḥ. buddhiyogabalotsāhaiḥ sarvāstreṣu ca pāṇḍavaḥ.

अस्त्रे गुर्वनुरागे च विशिष्टो ऽभवद् अर्जुनः। तुल्येष्व् अस्त्रोपदेशेषु सौष्ठवेन च वीर्यवान्। एकः सर्वकुमाराणां बभूवातिरथो ऽर्जुनः।

astre gurvanurāge ca viśiṣṭo 'bhavad arjunaḥ. tulyeṣv astropadeśeṣu sauṣṭhavena ca vīryavān. ekaḥ sarvakumārāṇāṃ babhūvātiratho 'rjunaḥ.

प्राणाधिकं भीमसेनं कृतविद्यं धनंजयम्। धार्तराष्ट्रा दुरात्मानो नामृष्यन्त नराधिप।

prāṇādhikaṃ bhīmasenaṃ kṛtavidyaṃ dhanaṃjayam. dhārtarāṣṭrā durātmāno nāmṛṣyanta narādhipa.

तांस् तु सर्वान् समानीय सर्वविद्यासु निष्ठितान्। द्रोणः प्रहरणज्ञाने जिज्ञासुः पुरुषर्षभ।

tāṃs tu sarvān samānīya sarvavidyāsu niṣṭhitān. droṇaḥ praharaṇajñāne jijñāsuḥ puruṣarṣabha.

कृत्रिमं भासम् आरोप्य वृक्षाग्रे शिल्पिभिः कृतम्। अविज्ञातं कुमाराणां लक्ष्यभूतम् उपादिशत्।

kṛtrimaṃ bhāsam āropya vṛkṣāgre śilpibhiḥ kṛtam. avijñātaṃ kumārāṇāṃ lakṣyabhūtam upādiśat.

द्रोण उवाच। शीघ्रं भवन्तः सर्वे वै धनूंष्य् आदाय सत्वराः। भासम् एतं समुद्दिश्य तिष्ठन्तां संहितेषवः।

droṇa uvāca. śīghraṃ bhavantaḥ sarve vai dhanūṃṣy ādāya satvarāḥ. bhāsam etaṃ samuddiśya tiṣṭhantāṃ saṃhiteṣavaḥ.

मद्वाक्यसमकालं च शिरो ऽस्य विनिपात्यताम्। एकैकशो नियोक्ष्यामि तथा कुरुत पुत्रकाः।

madvākyasamakālaṃ ca śiro 'sya vinipātyatām. ekaikaśo niyokṣyāmi tathā kuruta putrakāḥ.

वैशंपायन उवाच। ततो युधिष्ठिरं पूर्वम् उवाचाङ्गिरसां वरः। संधत्स्व बाणं दुर्धर्ष मद्वाक्यान्ते विमुञ्च च।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato yudhiṣṭhiraṃ pūrvam uvācāṅgirasāṃ varaḥ. saṃdhatsva bāṇaṃ durdharṣa madvākyānte vimuñca ca.

ततो युधिष्ठिरः पूर्वं धनुर् गृह्य महारवम्। तस्थौ भासं समुद्दिश्य गुरुवाक्यप्रचोदितः।

tato yudhiṣṭhiraḥ pūrvaṃ dhanur gṛhya mahāravam. tasthau bhāsaṃ samuddiśya guruvākyapracoditaḥ.

ततो विततधन्वानं द्रोणस् तं कुरुनन्दनम्। स मुहूर्ताद् उवाचेदं वचनं भरतर्षभ।

tato vitatadhanvānaṃ droṇas taṃ kurunandanam. sa muhūrtād uvācedaṃ vacanaṃ bharatarṣabha.

पश्यस्य् एनं द्रुमाग्रस्थं भासं नरवरात्मज। पश्यामीत्य् एवम् आचार्यं प्रत्युवाच युधिष्ठिरः।

paśyasy enaṃ drumāgrasthaṃ bhāsaṃ naravarātmaja. paśyāmīty evam ācāryaṃ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ.

स मुहूर्ताद् इव पुनर् द्रोणस् तं प्रत्यभाषत। अथ वृक्षम् इमं मां वा भ्रातॄन् वापि प्रपश्यसि।

sa muhūrtād iva punar droṇas taṃ pratyabhāṣata. atha vṛkṣam imaṃ māṃ vā bhrātṝn vāpi prapaśyasi.

तम् उवाच स कौन्तेयः पश्याम्य् एनं वनस्पतिम्। भवन्तं च तथा भ्रातॄन् भासं चेति पुनः पुनः।

tam uvāca sa kaunteyaḥ paśyāmy enaṃ vanaspatim. bhavantaṃ ca tathā bhrātṝn bhāsaṃ ceti punaḥ punaḥ.

तम् उवाचापसर्पेति द्रोणो ऽप्रीतमना इव। नैतच् छक्यं त्वया वेद्धुं लक्ष्यम् इत्य् एव कुत्सयन्।

tam uvācāpasarpeti droṇo 'prītamanā iva. naitac chakyaṃ tvayā veddhuṃ lakṣyam ity eva kutsayan.

ततो दुर्योधनादींस् तान् धार्तराष्ट्रान् महायशाः। तेनैव क्रमयोगेन जिज्ञासुः पर्यपृच्छत।

tato duryodhanādīṃs tān dhārtarāṣṭrān mahāyaśāḥ. tenaiva kramayogena jijñāsuḥ paryapṛcchata.

अन्यांश् च शिष्यान् भीमादीन् राज्ञश् चैवान्यदेशजान्। तथा च सर्वे सर्वं तत् पश्याम इति कुत्सिताः।

anyāṃś ca śiṣyān bhīmādīn rājñaś caivānyadeśajān. tathā ca sarve sarvaṃ tat paśyāma iti kutsitāḥ.

ततो धनंजयं द्रोणः स्मयमानो ऽभ्यभाषत। त्वयेदानीं प्रहर्तव्यम् एतल् लक्ष्यं निशम्यताम्।

tato dhanaṃjayaṃ droṇaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata. tvayedānīṃ prahartavyam etal lakṣyaṃ niśamyatām.

मद्वाक्यसमकालं ते मोक्तव्यो ऽत्र भवेच् छरः। वितत्य कार्मुकं पुत्र तिष्ठ तावन् मुहूर्तकम्।

madvākyasamakālaṃ te moktavyo 'tra bhavec charaḥ. vitatya kārmukaṃ putra tiṣṭha tāvan muhūrtakam.

एवम् उक्तः सव्यसाची मण्डलीकृतकार्मुकः। तस्थौ लक्ष्यं समुद्दिश्य गुरुवाक्यप्रचोदितः।

evam uktaḥ savyasācī maṇḍalīkṛtakārmukaḥ. tasthau lakṣyaṃ samuddiśya guruvākyapracoditaḥ.

मुहूर्ताद् इव तं द्रोणस् तथैव समभाषत। पश्यस्य् एनं स्थितं भासं द्रुमं माम् अपि वेत्य् उत।

muhūrtād iva taṃ droṇas tathaiva samabhāṣata. paśyasy enaṃ sthitaṃ bhāsaṃ drumaṃ mām api vety uta.

पश्याम्य् एनं भासम् इति द्रोणं पार्थो ऽभ्यभाषत। न तु वृक्षं भवन्तं वा पश्यामीति च भारत।

paśyāmy enaṃ bhāsam iti droṇaṃ pārtho 'bhyabhāṣata. na tu vṛkṣaṃ bhavantaṃ vā paśyāmīti ca bhārata.

ततः प्रीतमना द्रोणो मुहूर्ताद् इव तं पुनः। प्रत्यभाषत दुर्धर्षः पाण्डवानां रथर्षभम्।

tataḥ prītamanā droṇo muhūrtād iva taṃ punaḥ. pratyabhāṣata durdharṣaḥ pāṇḍavānāṃ ratharṣabham.

भासं पश्यसि यद्य् एनं तथा ब्रूहि पुनर् वचः। शिरः पश्यामि भासस्य न गात्रम् इति सो ऽब्रवीत्।

bhāsaṃ paśyasi yady enaṃ tathā brūhi punar vacaḥ. śiraḥ paśyāmi bhāsasya na gātram iti so 'bravīt.

अर्जुनेनैवम् उक्तस् तु द्रोणो हृष्टतनूरुहः। मुञ्चस्वेत्य् अब्रवीत् पार्थं स मुमोचाविचारयन्।

arjunenaivam uktas tu droṇo hṛṣṭatanūruhaḥ. muñcasvety abravīt pārthaṃ sa mumocāvicārayan.

ततस् तस्य नगस्थस्य क्षुरेण निशितेन ह। शिर उत्कृत्य तरसा पातयाम् आस पाण्डवः।

tatas tasya nagasthasya kṣureṇa niśitena ha. śira utkṛtya tarasā pātayām āsa pāṇḍavaḥ.

तस्मिन् कर्मणि संसिद्धे पर्यश्वजत फल्गुनम्। मेने च द्रुपदं संख्ये सानुबन्धं पराजितम्।

tasmin karmaṇi saṃsiddhe paryaśvajata phalgunam. mene ca drupadaṃ saṃkhye sānubandhaṃ parājitam.

कस्य चित् त्व् अथ कालस्य सशिष्यो ऽङ्गिरसां वरः। जगाम गङ्गाम् अभितो मज्जितुं भरतर्षभ।

kasya cit tv atha kālasya saśiṣyo 'ṅgirasāṃ varaḥ. jagāma gaṅgām abhito majjituṃ bharatarṣabha.

अवगाढम् अथो द्रोणं सलिले सलिलेचरः। ग्राहो जग्राह बलवाञ् जङ्घान्ते कालचोदितः।

avagāḍham atho droṇaṃ salile salilecaraḥ. grāho jagrāha balavāñ jaṅghānte kālacoditaḥ.

स समर्थो ऽपि मोक्षाय शिष्यान् सर्वान् अचोदयत्। ग्राहं हत्वा मोक्षयध्वं माम् इति त्वरयन्न् इव।

sa samartho 'pi mokṣāya śiṣyān sarvān acodayat. grāhaṃ hatvā mokṣayadhvaṃ mām iti tvarayann iva.

तद्वाक्यसमकालं तु बीभत्सुर् निशितैः शरैः। आवापैः पञ्चभिर् ग्राहं मग्नम् अम्भस्य् अताडयत्। इतरे तु विसंमूढास् तत्र तत्र प्रपेदिरे।

tadvākyasamakālaṃ tu bībhatsur niśitaiḥ śaraiḥ. āvāpaiḥ pañcabhir grāhaṃ magnam ambhasy atāḍayat. itare tu visaṃmūḍhās tatra tatra prapedire.

तं च दृष्ट्वा क्रियोपेतं द्रोणो ऽमन्यत पाण्डवम्। विशिष्टं सर्वशिष्येभ्यः प्रीतिमांश् चाभवत् तदा।

taṃ ca dṛṣṭvā kriyopetaṃ droṇo 'manyata pāṇḍavam. viśiṣṭaṃ sarvaśiṣyebhyaḥ prītimāṃś cābhavat tadā.

स पार्थबाणैर् बहुधा खण्डशः परिकल्पितः। ग्राहः पञ्चत्वम् आपेदे जङ्घां त्यक्त्वा महात्मनः।

sa pārthabāṇair bahudhā khaṇḍaśaḥ parikalpitaḥ. grāhaḥ pañcatvam āpede jaṅghāṃ tyaktvā mahātmanaḥ.

अथाब्रवीन् महात्मानं भारद्वाजो महारथम्। गृहाणेदं महाबाहो विशिष्टम् अतिदुर्धरम्। अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम सप्रयोगनिवर्तनम्।

athābravīn mahātmānaṃ bhāradvājo mahāratham. gṛhāṇedaṃ mahābāho viśiṣṭam atidurdharam. astraṃ brahmaśiro nāma saprayoganivartanam.

न च ते मानुषेष्व् एतत् प्रयोक्तव्यं कथं चन। जगद् विनिर्दहेद् एतद् अल्पतेजसि पातितम्।

na ca te mānuṣeṣv etat prayoktavyaṃ kathaṃ cana. jagad vinirdahed etad alpatejasi pātitam.

असामान्यम् इदं तात लोकेष्व् अस्त्रं निगद्यते। तद् धारयेथाः प्रयतः शृणु चेदं वचो मम।

asāmānyam idaṃ tāta lokeṣv astraṃ nigadyate. tad dhārayethāḥ prayataḥ śṛṇu cedaṃ vaco mama.

बाधेतामानुषः शत्रुर् यदा त्वां वीर कश् चन। तद्वधाय प्रयुञ्जीथास् तदास्त्रम् इदम् आहवे।

bādhetāmānuṣaḥ śatrur yadā tvāṃ vīra kaś cana. tadvadhāya prayuñjīthās tadāstram idam āhave.

तथेति तत् प्रतिश्रुत्य बीभत्सुः स कृताञ्जलिः। जग्राह परमास्त्रं तद् आह चैनं पुनर् गुरुः। भविता त्वत्समो नान्यः पुमांल् लोके धनुर्धरः।

tatheti tat pratiśrutya bībhatsuḥ sa kṛtāñjaliḥ. jagrāha paramāstraṃ tad āha cainaṃ punar guruḥ. bhavitā tvatsamo nānyaḥ pumāṃl loke dhanurdharaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents