महाभारत 1.122 (श्लोक 13)

महाभारत

आदि पर्व→

←अध्याय 122→

[mh-1-122] • 47 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो द्रुपदम् आसाद्य भारद्वाजः प्रतापवान्। अब्रवीत् पार्षतं राजन् सखायं विद्धि माम् इति। इत्य् एवम् उक्तः सख्या स प्रीतिपूर्वं जनेश्वरः। भारद्वाजेन पाञ्चाल्यो नामृष्यत वचो ऽस्य तत्। स क्रोधामर्षजिह्मभ्रूः कषायीकृतलोचनः। ऐश्वर्यमदसंपन्नो द्रोणं राजाब्रवीद् इदम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato drupadam āsādya bhāradvājaḥ pratāpavān. abravīt pārṣataṃ rājan sakhāyaṃ viddhi mām iti. ity evam uktaḥ sakhyā sa prītipūrvaṃ janeśvaraḥ. bhāradvājena pāñcālyo nāmṛṣyata vaco 'sya tat. sa krodhāmarṣajihmabhrūḥ kaṣāyīkṛtalocanaḥ. aiśvaryamadasaṃpanno droṇaṃ rājābravīd idam.

द्रुपद उवाच। अकृतेयं तव प्रज्ञा ब्रह्मन् नातिसमञ्जसी। यन् मां ब्रवीषि प्रसभं सखा ते ऽहम् इति द्विज।

drupada uvāca. akṛteyaṃ tava prajñā brahman nātisamañjasī. yan māṃ bravīṣi prasabhaṃ sakhā te 'ham iti dvija.

न हि राज्ञाम् उदीर्णानाम् एवं भूतैर् नरैः क्व चित्। सख्यं भवति मन्दात्मञ् श्रिया हीनैर् धनच्युतैः।

na hi rājñām udīrṇānām evaṃ bhūtair naraiḥ kva cit. sakhyaṃ bhavati mandātmañ śriyā hīnair dhanacyutaiḥ.

सौहृदान्य् अपि जीर्यन्ते कालेन परिजीर्यताम्। सौहृदं मे त्वया ह्य् आसीत् पूर्वं सामर्थ्यबन्धनम्।

sauhṛdāny api jīryante kālena parijīryatām. sauhṛdaṃ me tvayā hy āsīt pūrvaṃ sāmarthyabandhanam.

न सख्यम् अजरं लोके जातु दृश्येत कर्हि चित्। कामो वैनं विहरति क्रोधश् चैनं प्रवृश्चति। कालेन संविहरति कालेनैव प्रणश्यति।

na sakhyam ajaraṃ loke jātu dṛśyeta karhi cit. kāmo vainaṃ viharati krodhaś cainaṃ pravṛścati. kālena saṃviharati kālenaiva praṇaśyati.

मैवं जीर्णम् उपासिष्ठाः सख्यं नवम् उपाकुरु। आसीत् सख्यं द्विजश्रेष्ठ त्वया मे ऽर्थनिबन्धनम्।

maivaṃ jīrṇam upāsiṣṭhāḥ sakhyaṃ navam upākuru. āsīt sakhyaṃ dvijaśreṣṭha tvayā me 'rthanibandhanam.

न दरिद्रो वसुमतो नाविद्वान् विदुषः सखा। शूरस्य न सखा क्लीबः सखिपूर्वं किम् इष्यते।

na daridro vasumato nāvidvān viduṣaḥ sakhā. śūrasya na sakhā klībaḥ sakhipūrvaṃ kim iṣyate.

ययोर् एव समं वित्तं ययोर् एव समं कुलम्। तयोः सख्यं विवाहश् च न तु पुष्टविपुष्टयोः।

yayor eva samaṃ vittaṃ yayor eva samaṃ kulam. tayoḥ sakhyaṃ vivāhaś ca na tu puṣṭavipuṣṭayoḥ.

नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा। नाराज्ञा संगतं राज्ञः सखिपूर्वं किम् इष्यते। त्वद्विधैर् मद्विधानां हि विहीनार्थैर् न जातु चित्। सख्यं भवति मन्दात्मन् सखिपूर्वं किम् इष्यते। एवम् एव कृतप्रज्ञ न राज्ञा विप्र ते क्व चित्। नैव तीर्णम् उपातिष्ठ सख्यं नवम् उपाकृधि। सखा राज्ञः कथं विप्र त्वद्विधश् च भविष्यति।

nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā. nārājñā saṃgataṃ rājñaḥ sakhipūrvaṃ kim iṣyate. tvadvidhair madvidhānāṃ hi vihīnārthair na jātu cit. sakhyaṃ bhavati mandātman sakhipūrvaṃ kim iṣyate. evam eva kṛtaprajña na rājñā vipra te kva cit. naiva tīrṇam upātiṣṭha sakhyaṃ navam upākṛdhi. sakhā rājñaḥ kathaṃ vipra tvadvidhaś ca bhaviṣyati.

वैशंपायन उवाच। द्रुपदेनैवम् उक्तस् तु भारद्वाजः प्रतापवान्। मुहूर्तं चिन्तयाम् आस मन्युनाभिपरिप्लुतः।

vaiśaṃpāyana uvāca. drupadenaivam uktas tu bhāradvājaḥ pratāpavān. muhūrtaṃ cintayām āsa manyunābhipariplutaḥ.

स विनिश्चित्य मनसा पाञ्चालं प्रति बुद्धिमान्। तां प्रतिज्ञां प्रतिज्ञाय यां कर्ता न चिराद् अपि। शिष्यैः परिवृतः श्रीमान् पुत्रेणानुगतस् तदा। जगाम कुरुमुख्यानां नगरं नागसाह्वयम्। द्रोणः समुदितान् दृष्ट्वा कुरून् वृत्तिपरीप्सया। आजगाम महातेजा विप्रो नागपुरं प्रति। स तथोक्तस् तदा तेन सदारः प्राद्रवत् कुरून्। स्यालस्यैव गृहं द्रोणः सदारः प्रत्युपस्थितः। अश्वत्थाम्ना च पुत्रेण महाबलवता सह। स नागपुरम् आगम्य गौतमस्य निवेशने। भारद्वाजो ऽवसत् तत्र प्रच्छन्नं द्विजसत्तमः। ततो ऽस्य तनुजः पार्थान् कृपस्यानन्तरं प्रभुः। अस्त्राणि शिक्षयाम् आस नाबुध्यन्त च तं जनाः। एवं स तत्र गूढात्मा कं चित् कालम् उवास ह।

sa viniścitya manasā pāñcālaṃ prati buddhimān. tāṃ pratijñāṃ pratijñāya yāṃ kartā na cirād api. śiṣyaiḥ parivṛtaḥ śrīmān putreṇānugatas tadā. jagāma kurumukhyānāṃ nagaraṃ nāgasāhvayam. droṇaḥ samuditān dṛṣṭvā kurūn vṛttiparīpsayā. ājagāma mahātejā vipro nāgapuraṃ prati. sa tathoktas tadā tena sadāraḥ prādravat kurūn. syālasyaiva gṛhaṃ droṇaḥ sadāraḥ pratyupasthitaḥ. aśvatthāmnā ca putreṇa mahābalavatā saha. sa nāgapuram āgamya gautamasya niveśane. bhāradvājo 'vasat tatra pracchannaṃ dvijasattamaḥ. tato 'sya tanujaḥ pārthān kṛpasyānantaraṃ prabhuḥ. astrāṇi śikṣayām āsa nābudhyanta ca taṃ janāḥ. evaṃ sa tatra gūḍhātmā kaṃ cit kālam uvāsa ha.

कुमारास् त्व् अथ निष्क्रम्य समेता गजसाह्वयात्। क्रीडन्तो वीटया तत्र वीराः पर्यचरन् मुदा। तेषां संक्रीडमानानाम् उदपाने ऽङ्गुलीयकम्।

kumārās tv atha niṣkramya sametā gajasāhvayāt. krīḍanto vīṭayā tatra vīrāḥ paryacaran mudā. teṣāṃ saṃkrīḍamānānām udapāne 'ṅgulīyakam.

पपात कूपे सा वीटा तेषां वै क्रीडतां तदा। ततस् ते यत्नम् आतिष्ठन् वीटाम् उद्धर्तुम् आदृताः। तत् त्व् अम्बुना प्रतिच्छन्नं तारारूपम् इवाम्बरे। दृष्ट्वा ते वै कुमाराश् च तं यत्नात् पर्यवारयन्। न च ते प्रत्यपद्यन्त कर्म वीटोपलब्धये। ततो ऽन्योन्यम् अवैक्षन्त व्रीडयावनताननाः। तस्या योगम् अविन्दन्तो भृशं चोत्कण्ठिताभवन्। ते ऽपश्यन् ब्राह्मणं श्यामम् आपन्नं पलितं कृशम्। कृत्यवन्तम् अदूरस्थम् अग्निहोत्रपुरस्कृतम्। ते तं दृष्ट्वा महात्मानम् उपगम्य कुमारकाः। भग्नोत्साहक्रियात्मानो ब्राह्मणं पर्यवारयन्।

papāta kūpe sā vīṭā teṣāṃ vai krīḍatāṃ tadā. tatas te yatnam ātiṣṭhan vīṭām uddhartum ādṛtāḥ. tat tv ambunā praticchannaṃ tārārūpam ivāmbare. dṛṣṭvā te vai kumārāś ca taṃ yatnāt paryavārayan. na ca te pratyapadyanta karma vīṭopalabdhaye. tato 'nyonyam avaikṣanta vrīḍayāvanatānanāḥ. tasyā yogam avindanto bhṛśaṃ cotkaṇṭhitābhavan. te 'paśyan brāhmaṇaṃ śyāmam āpannaṃ palitaṃ kṛśam. kṛtyavantam adūrastham agnihotrapuraskṛtam. te taṃ dṛṣṭvā mahātmānam upagamya kumārakāḥ. bhagnotsāhakriyātmāno brāhmaṇaṃ paryavārayan.

अथ द्रोणः कुमारांस् तान् दृष्ट्वा कृत्यवतस् तदा। प्रहस्य मन्दं पैशल्याद् अभ्यभाषत वीर्यवान्। स तान् कृत्यवतो दृष्ट्वा कुमारांस् तु विचेतसः। ब्राह्मणः प्रहसन् मन्दं कौशलेनाभ्यभाषत।

atha droṇaḥ kumārāṃs tān dṛṣṭvā kṛtyavatas tadā. prahasya mandaṃ paiśalyād abhyabhāṣata vīryavān. sa tān kṛtyavato dṛṣṭvā kumārāṃs tu vicetasaḥ. brāhmaṇaḥ prahasan mandaṃ kauśalenābhyabhāṣata.

अहो नु धिग् बलं क्षात्रं धिग् एतां वः कृतास्त्रताम्। भरतस्यान्वये जाता ये वीटां नाधिगच्छत। वीटां च मुद्रिकां चैव ह्य् अहम् एतद् अपि द्वयम्। उद्धरेयम् इषीकाभिर् भोजनं मे प्रदीयताम्। एवम् उक्त्वा कुमारांस् तान् द्रोणः स्वाङ्गुलिवेष्टनम्। कूपे निरुदके तस्मिन्न् अपातयद् अरिंदमः। ततो ऽब्रवीत् तदा द्रोणं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। कृपस्यानुमते ब्रह्मन् भिक्षाम् आप्नुहि शाश्वतीम्। एवम् उक्तः प्रत्युवाच प्रहस्य भरतान् इदम्।

aho nu dhig balaṃ kṣātraṃ dhig etāṃ vaḥ kṛtāstratām. bharatasyānvaye jātā ye vīṭāṃ nādhigacchata. vīṭāṃ ca mudrikāṃ caiva hy aham etad api dvayam. uddhareyam iṣīkābhir bhojanaṃ me pradīyatām. evam uktvā kumārāṃs tān droṇaḥ svāṅguliveṣṭanam. kūpe nirudake tasminn apātayad ariṃdamaḥ. tato 'bravīt tadā droṇaṃ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ. kṛpasyānumate brahman bhikṣām āpnuhi śāśvatīm. evam uktaḥ pratyuvāca prahasya bharatān idam.

एष मुष्टिर् इषीकाणां मयास्त्रेणाभिमन्त्रितः। अस्य वीर्यं निरीक्षध्वं यद् अन्यस्य न विद्यते।

eṣa muṣṭir iṣīkāṇāṃ mayāstreṇābhimantritaḥ. asya vīryaṃ nirīkṣadhvaṃ yad anyasya na vidyate.

वेत्स्यामीषीकया वीटां ताम् इषीकाम् अथान्यया। ताम् अपीषीकया चैव अन्याम् अप्य् अन्यया पुनः। ताम् अन्यया समायोगो वीटाया ग्रहणे मम। ततो यथोक्तं द्रोणेन तत् सर्वं कृतम् अञ्जसा।

vetsyāmīṣīkayā vīṭāṃ tām iṣīkām athānyayā. tām apīṣīkayā caiva anyām apy anyayā punaḥ. tām anyayā samāyogo vīṭāyā grahaṇe mama. tato yathoktaṃ droṇena tat sarvaṃ kṛtam añjasā.

तद् अपश्यन् कुमारास् ते विस्मयोत्फुल्ललोचनाः। अवेष्क्य चोद्धृतां वीटां वीटावेद्धारम् अब्रुवन्। मुद्रिकाम् अपि विप्रर्षे शीघ्रम् एतां समुद्धर। ततः स शरम् आदाय धनुर् द्रोणो महायशाः। शरेण विद्ध्वा मुद्रां ताम् ऊर्ध्वम् आवाहयत् प्रभुः। स शरं समुपादाय कूपाद् अङ्गुलिवेष्टनम्। ददौ ततः कुमाराणां विस्मितानाम् अविस्मितः। मुद्रिकाम् उद्धृतां दृष्ट्वा तम् आहुस् ते कुमारकाः।

tad apaśyan kumārās te vismayotphullalocanāḥ. aveṣkya coddhṛtāṃ vīṭāṃ vīṭāveddhāram abruvan. mudrikām api viprarṣe śīghram etāṃ samuddhara. tataḥ sa śaram ādāya dhanur droṇo mahāyaśāḥ. śareṇa viddhvā mudrāṃ tām ūrdhvam āvāhayat prabhuḥ. sa śaraṃ samupādāya kūpād aṅguliveṣṭanam. dadau tataḥ kumārāṇāṃ vismitānām avismitaḥ. mudrikām uddhṛtāṃ dṛṣṭvā tam āhus te kumārakāḥ.

अभिवादयामहे ब्रह्मन् नैतद् अन्येषु विद्यते। को ऽसि कं त्वाभिजानीमो वयं किं करवामहे। एवम् उक्तस् ततो द्रोणः प्रत्युवाच कुमारकान्।

abhivādayāmahe brahman naitad anyeṣu vidyate. ko 'si kaṃ tvābhijānīmo vayaṃ kiṃ karavāmahe. evam uktas tato droṇaḥ pratyuvāca kumārakān.

द्रोण उवाच। आचक्षध्वं च भीष्माय रूपेण च गुणैश् च माम्। स एव सुमहाबुद्धिः सांप्रतं प्रतिपत्स्यते।

droṇa uvāca. ācakṣadhvaṃ ca bhīṣmāya rūpeṇa ca guṇaiś ca mām. sa eva sumahābuddhiḥ sāṃprataṃ pratipatsyate.

वैशंपायन उवाच। तथेत्य् उक्त्वा तु ते सर्वे भीष्मम् ऊचुः पितामहम्। ब्राह्मणस्य वचस् तथ्यं तच् च कर्मविशेषवत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tathety uktvā tu te sarve bhīṣmam ūcuḥ pitāmaham. brāhmaṇasya vacas tathyaṃ tac ca karmaviśeṣavat.

भीष्मः श्रुत्वा कुमाराणां द्रोणं तं प्रत्यजानत। युक्तरूपः स हि गुरुर् इत्य् एवम् अनुचिन्त्य च।

bhīṣmaḥ śrutvā kumārāṇāṃ droṇaṃ taṃ pratyajānata. yuktarūpaḥ sa hi gurur ity evam anucintya ca.

अथैनम् आनीय तदा स्वयम् एव सुसत्कृतम्। अर्हणीयेन कामैश् च यथान्यायम् अपूजयत्। परिपप्रच्छ निपुणं भीष्मः शस्त्रभृतां वरः। हेतुम् आगमने तस्य द्रोणः सर्वं न्यवेदयत्।

athainam ānīya tadā svayam eva susatkṛtam. arhaṇīyena kāmaiś ca yathānyāyam apūjayat. paripapraccha nipuṇaṃ bhīṣmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ. hetum āgamane tasya droṇaḥ sarvaṃ nyavedayat.

महर्षेर् अग्निवेश्यस्य सकाशम् अहम् अच्युत। अस्त्रार्थम् अगमं पूर्वं धनुर्वेदजिघृक्षया।

maharṣer agniveśyasya sakāśam aham acyuta. astrārtham agamaṃ pūrvaṃ dhanurvedajighṛkṣayā.

ब्रह्मचारी विनीतात्मा जटिलो बहुलाः समाः। अवसं तत्र सुचिरं धनुर्वेदचिकीर्षया।

brahmacārī vinītātmā jaṭilo bahulāḥ samāḥ. avasaṃ tatra suciraṃ dhanurvedacikīrṣayā.

पाञ्चालराजपुत्रस् तु यज्ञसेनो महाबलः। मया सहाकरोद् विद्यां गुरोः श्राम्यन् समाहितः।

pāñcālarājaputras tu yajñaseno mahābalaḥ. mayā sahākarod vidyāṃ guroḥ śrāmyan samāhitaḥ.

स मे तत्र सखा चासीद् उपकारी प्रियश् च मे। तेनाहं सह संगम्य रतवान् सुचिरं बत। बाल्यात् प्रभृति कौरव्य सहाध्ययनम् एव च।

sa me tatra sakhā cāsīd upakārī priyaś ca me. tenāhaṃ saha saṃgamya ratavān suciraṃ bata. bālyāt prabhṛti kauravya sahādhyayanam eva ca.

स समासाद्य मां तत्र प्रियकारी प्रियंवदः। अब्रवीद् इति मां भीष्म वचनं प्रीतिवर्धनम्।

sa samāsādya māṃ tatra priyakārī priyaṃvadaḥ. abravīd iti māṃ bhīṣma vacanaṃ prītivardhanam.

अहं प्रियतमः पुत्रः पितुर् द्रोण महात्मनः। अभिषेक्ष्यति मां राज्ये स पाञ्चाल्यो यदा तदा। भविष्यति च ते भोज्यं सख्युः सखि धनं यथा।

ahaṃ priyatamaḥ putraḥ pitur droṇa mahātmanaḥ. abhiṣekṣyati māṃ rājye sa pāñcālyo yadā tadā. bhaviṣyati ca te bhojyaṃ sakhyuḥ sakhi dhanaṃ yathā.

त्वद्भोज्यं भविता राज्यं सखे सत्येन ते शपे। मम भोगाश् च वित्तं च त्वदधीनं सुखानि च। मम राज्यं महाभाग त्वया भोक्तव्यम् इच्छता।

tvadbhojyaṃ bhavitā rājyaṃ sakhe satyena te śape. mama bhogāś ca vittaṃ ca tvadadhīnaṃ sukhāni ca. mama rājyaṃ mahābhāga tvayā bhoktavyam icchatā.

एवम् उक्तः प्रवव्राज कृतास्त्रो ऽहं धनेप्सया। तच् च वाक्यम् अहं नित्यं मनसाधारयं तदा। सो ऽहं पितृनियोगेन पुत्रलोभाद् यशस्विनीम्। नातिकेशीं महाप्रज्ञाम् उपयेमे महाव्रताम्। अग्निहोत्रे च सत्ये च दमे च सततं रताम्। अलभद् गौतमी पुत्रम् अश्वत्थामानम् औरसम्। भीमविक्रमकर्माणम् आदित्यसमतेजसम्। पुत्रेण तेन प्रीतो ऽहं भरद्वाजो यथा मया। गोक्षीरं पिबतो दृष्ट्वा धनिनस् तत्र पुत्रकान्। अश्वत्थामारुदद् बालस् तन् मे संदेहयद् दिशः। न स्नातको ऽवसीदेत वर्तमानः स्वकर्मसु। इति संचिन्त्य मनसा तं देशं बहुशो भ्रमन्। विशुद्धम् इच्छन् गाङ्गेय धर्मोपेतं प्रतिग्रहम्। अन्ताद् अन्तं परिक्रम्य नाध्यगच्छं पयस्विनीम्। अथ पिष्टोदकेनैनं लोभयन्ति कुमारकाः। पीत्वा पिष्टरसं बालः क्षीरं पीतं मयापि च। ननर्तोत्थाय कौरव्य हृष्टो बाल्याद् विमोहितः। तं दृष्ट्वा नृत्यमानं तु बालैः परिवृतं सुतम्। हास्यताम् उपसंप्राप्तं कश्मलं तत्र मे ऽभवत्। द्रोणं धिग् अस्त्व् अधनिनं यो धनं नाधिगच्छति। पिष्टोदकं सुतो यस्य पीत्वा क्षीरस्य तृष्णया। नृत्यति स्म मुदाविष्टः क्षीरं पीतं मयाप्य् उत। इति संभाषतां वाचं श्रुत्वा मे बुद्धिर् अच्यवत्। आत्मानं चात्मना गर्हन् मनसेदं व्यचिन्तयम्। अपि चाहं पुरा विप्रैर् वर्जितो गर्हितो भृशम्। परोपसेवां पापिष्ठां न च कुर्यां धनेप्सया। इति मत्वा प्रियं पुत्रं भीष्मादाय ततो ह्य् अहम्। पूर्वस्नेहानुरागित्वात् सदारः सौमकिं गतः। अभिषिक्तं च श्रुत्वैनं कृतार्थो ऽस्मीति चिन्तयन्।

evam uktaḥ pravavrāja kṛtāstro 'haṃ dhanepsayā. tac ca vākyam ahaṃ nityaṃ manasādhārayaṃ tadā. so 'haṃ pitṛniyogena putralobhād yaśasvinīm. nātikeśīṃ mahāprajñām upayeme mahāvratām. agnihotre ca satye ca dame ca satataṃ ratām. alabhad gautamī putram aśvatthāmānam aurasam. bhīmavikramakarmāṇam ādityasamatejasam. putreṇa tena prīto 'haṃ bharadvājo yathā mayā. gokṣīraṃ pibato dṛṣṭvā dhaninas tatra putrakān. aśvatthāmārudad bālas tan me saṃdehayad diśaḥ. na snātako 'vasīdeta vartamānaḥ svakarmasu. iti saṃcintya manasā taṃ deśaṃ bahuśo bhraman. viśuddham icchan gāṅgeya dharmopetaṃ pratigraham. antād antaṃ parikramya nādhyagacchaṃ payasvinīm. atha piṣṭodakenainaṃ lobhayanti kumārakāḥ. pītvā piṣṭarasaṃ bālaḥ kṣīraṃ pītaṃ mayāpi ca. nanartotthāya kauravya hṛṣṭo bālyād vimohitaḥ. taṃ dṛṣṭvā nṛtyamānaṃ tu bālaiḥ parivṛtaṃ sutam. hāsyatām upasaṃprāptaṃ kaśmalaṃ tatra me 'bhavat. droṇaṃ dhig astv adhaninaṃ yo dhanaṃ nādhigacchati. piṣṭodakaṃ suto yasya pītvā kṣīrasya tṛṣṇayā. nṛtyati sma mudāviṣṭaḥ kṣīraṃ pītaṃ mayāpy uta. iti saṃbhāṣatāṃ vācaṃ śrutvā me buddhir acyavat. ātmānaṃ cātmanā garhan manasedaṃ vyacintayam. api cāhaṃ purā viprair varjito garhito bhṛśam. paropasevāṃ pāpiṣṭhāṃ na ca kuryāṃ dhanepsayā. iti matvā priyaṃ putraṃ bhīṣmādāya tato hy aham. pūrvasnehānurāgitvāt sadāraḥ saumakiṃ gataḥ. abhiṣiktaṃ ca śrutvainaṃ kṛtārtho 'smīti cintayan.

प्रियं सखायं सुप्रीतो राज्यस्थं पुनर् आव्रजम्। संस्मरन् संगमं चैव वचनं चैव तस्य तत्।

priyaṃ sakhāyaṃ suprīto rājyasthaṃ punar āvrajam. saṃsmaran saṃgamaṃ caiva vacanaṃ caiva tasya tat.

ततो द्रुपदम् आगम्य सखिपूर्वम् अहं प्रभो। अब्रुवं पुरुषव्याघ्र सखायं विद्धि माम् इति।

tato drupadam āgamya sakhipūrvam ahaṃ prabho. abruvaṃ puruṣavyāghra sakhāyaṃ viddhi mām iti.

उपस्थितं तु द्रुपदः सखिवच् चाभिसंगतम्। स मां निराकारम् इव प्रहसन्न् इदम् अब्रवीत्।

upasthitaṃ tu drupadaḥ sakhivac cābhisaṃgatam. sa māṃ nirākāram iva prahasann idam abravīt.

अकृतेयं तव प्रज्ञा ब्रह्मन् नातिसमञ्जसी। यद् आत्थ मां त्वं प्रसभं सखा ते ऽहम् इति द्विज। ४) संगतानीह जीर्यन्ति कालेन परिजीर्यतः। ४) सौहृदं मे त्वया ह्य् आसीत् पूर्वं सामर्थ्यबन्धनम्। नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा। साम्याद् धि सख्यं भवति वैषम्यान् नोपपद्यते। ५) न सख्यम् अजरं लोके विद्यते जातु कस्य चित्। ५) कालो वैनं विहरति क्रोधो वैनं हरत्य् उत। मैवं जीर्णम् उपास्स्व त्वं सख्यं भवद् उपाकृधि। आसीत् सख्यं द्विजश्रेष्ठ त्वया मे ऽर्थनिबन्धनम्। न ह्य् अनाढ्यः सखाढ्यस्य नाविद्वान् विदुषः सखा। न शूरस्य सखा क्लीबः सखिपूर्वं किम् इष्यते। नाराजा पार्थिवस्यापि सखिपूर्वं किम् इष्यते।

akṛteyaṃ tava prajñā brahman nātisamañjasī. yad āttha māṃ tvaṃ prasabhaṃ sakhā te 'ham iti dvija. 4) saṃgatānīha jīryanti kālena parijīryataḥ. 4) sauhṛdaṃ me tvayā hy āsīt pūrvaṃ sāmarthyabandhanam. nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā. sāmyād dhi sakhyaṃ bhavati vaiṣamyān nopapadyate. 5) na sakhyam ajaraṃ loke vidyate jātu kasya cit. 5) kālo vainaṃ viharati krodho vainaṃ haraty uta. maivaṃ jīrṇam upāssva tvaṃ sakhyaṃ bhavad upākṛdhi. āsīt sakhyaṃ dvijaśreṣṭha tvayā me 'rthanibandhanam. na hy anāḍhyaḥ sakhāḍhyasya nāvidvān viduṣaḥ sakhā. na śūrasya sakhā klībaḥ sakhipūrvaṃ kim iṣyate. nārājā pārthivasyāpi sakhipūrvaṃ kim iṣyate.

न हि राज्ञाम् उदीर्णानाम् एवंभूतैर् नरैः क्व चित्। सख्यं भवति मन्दात्मञ् श्रिया हीनैर् धनच्युतैः। अहं त्वया न जानामि राज्यार्थे संविदं कृताम्। एकरात्रं तु ते ब्रह्मन् कामं दास्यामि भोजनम्। एवम् उक्तस् त्व् अहं तेन सदारः प्रस्थितस् तदा। तां प्रतिज्ञां प्रतिज्ञाय यां कर्तास्म्य् अचिराद् इव। आदत्स्वैनं द्विजश्रेष्ठ सौहार्दं ह्य् अर्थबन्धनम्।

na hi rājñām udīrṇānām evaṃbhūtair naraiḥ kva cit. sakhyaṃ bhavati mandātmañ śriyā hīnair dhanacyutaiḥ. ahaṃ tvayā na jānāmi rājyārthe saṃvidaṃ kṛtām. ekarātraṃ tu te brahman kāmaṃ dāsyāmi bhojanam. evam uktas tv ahaṃ tena sadāraḥ prasthitas tadā. tāṃ pratijñāṃ pratijñāya yāṃ kartāsmy acirād iva. ādatsvainaṃ dvijaśreṣṭha sauhārdaṃ hy arthabandhanam.

नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा। नाराजा पार्थिवस्यापि सखिपूर्वं किम् इष्यते।

nāśrotriyaḥ śrotriyasya nārathī rathinaḥ sakhā. nārājā pārthivasyāpi sakhipūrvaṃ kim iṣyate.

द्रुपदेनैवम् उक्तो ऽहं मन्युनाभिपरिप्लुतः। अभ्यागच्छं कुरून् भीष्म शिष्यैर् अर्थी गुणान्वितैः। वैशंपायन उवाच। भीष्म उवाच। ततो ऽहं भवतः कामं संवर्धयितुम् आगतः। इदं नागपुरं रम्यं ब्रूहि किं करवाणि ते। एवम् उक्तस् तदा भीष्मो भारद्वाजम् अभाषत। अपज्यं क्रियतां चापं साध्व् अस्त्रं प्रतिपादय। भुङ्क्ष्व भोगान् भृशं प्रीतः पूज्यमानः कुरुक्षये। कुरूणाम् अस्ति यद् वित्तं राज्यं चेदं सराष्ट्रकम्। त्वम् एव परमो राजा सर्वे च कुरवस् तव। यच् च ते प्रार्थितं ब्रह्मन् कृतं तद् इति चिन्त्यताम्। दिष्ट्या प्राप्तो ऽसि विप्रर्षे महान् मे ऽनुग्रहः कृतः। द्रोणस् तथोक्तो भीष्मेण पूजितो वसतिं नयन्। कुरूणां सफलं कर्म द्रोणप्राप्तौ तदाभवत्। अस्त्रं चतुर्विधं कृत्स्नं कुमारान् प्रत्यपादयत्। तत्र क्षत्रस्य लोके ऽस्मिन् राजपुत्रा महाबलाः। वैशंपायन उवाच। ततः संपूजितो द्रोणो भीष्मेण द्विपदां वरः। विशश्राम महातेजाः पूजितः कुरुवेश्मनि। विश्रान्ते ऽथ गुरौ तस्मिन् पौत्रान् आदाय कौरवान्। शिष्यत्वेन ददौ भीष्मो वसूनि विविधानि च। गृहं च सुपरिच्छन्नं धनधान्यसमाकुलम्। भारद्वाजाय सुप्रीतः प्रत्यपादयत प्रभुः।

drupadenaivam ukto 'haṃ manyunābhipariplutaḥ. abhyāgacchaṃ kurūn bhīṣma śiṣyair arthī guṇānvitaiḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. bhīṣma uvāca. tato 'haṃ bhavataḥ kāmaṃ saṃvardhayitum āgataḥ. idaṃ nāgapuraṃ ramyaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te. evam uktas tadā bhīṣmo bhāradvājam abhāṣata. apajyaṃ kriyatāṃ cāpaṃ sādhv astraṃ pratipādaya. bhuṅkṣva bhogān bhṛśaṃ prītaḥ pūjyamānaḥ kurukṣaye. kurūṇām asti yad vittaṃ rājyaṃ cedaṃ sarāṣṭrakam. tvam eva paramo rājā sarve ca kuravas tava. yac ca te prārthitaṃ brahman kṛtaṃ tad iti cintyatām. diṣṭyā prāpto 'si viprarṣe mahān me 'nugrahaḥ kṛtaḥ. droṇas tathokto bhīṣmeṇa pūjito vasatiṃ nayan. kurūṇāṃ saphalaṃ karma droṇaprāptau tadābhavat. astraṃ caturvidhaṃ kṛtsnaṃ kumārān pratyapādayat. tatra kṣatrasya loke 'smin rājaputrā mahābalāḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ saṃpūjito droṇo bhīṣmeṇa dvipadāṃ varaḥ. viśaśrāma mahātejāḥ pūjitaḥ kuruveśmani. viśrānte 'tha gurau tasmin pautrān ādāya kauravān. śiṣyatvena dadau bhīṣmo vasūni vividhāni ca. gṛhaṃ ca suparicchannaṃ dhanadhānyasamākulam. bhāradvājāya suprītaḥ pratyapādayata prabhuḥ.

प्रतिजग्राह तं भीष्मो गुरुं पाण्डुसुतैः सह। पौत्रान् आदाय तान् सर्वान् वसूनि विविधानि च।

pratijagrāha taṃ bhīṣmo guruṃ pāṇḍusutaiḥ saha. pautrān ādāya tān sarvān vasūni vividhāni ca.

शिष्या इति ददौ राजन् द्रोणाय विधिपूर्वकम्। स च शिष्यान् महेष्वासः प्रतिजग्राह कौरवान्। पाण्डवान् धार्तराष्ट्रांश् च द्रोणो मुदितमानसः।

śiṣyā iti dadau rājan droṇāya vidhipūrvakam. sa ca śiṣyān maheṣvāsaḥ pratijagrāha kauravān. pāṇḍavān dhārtarāṣṭrāṃś ca droṇo muditamānasaḥ.

प्रतिगृह्य च तान् सर्वान् द्रोणो वचनम् अब्रवीत्। रहस्य् एकः प्रतीतात्मा कृतोपसदनांस् तदा।

pratigṛhya ca tān sarvān droṇo vacanam abravīt. rahasy ekaḥ pratītātmā kṛtopasadanāṃs tadā.

कार्यं मे काङ्क्षितं किं चिद् धृदि संपरिवर्तते। कृतास्त्रैस् तत् प्रदेयं मे तद् ऋतं वदतानघाः।

kāryaṃ me kāṅkṣitaṃ kiṃ cid dhṛdi saṃparivartate. kṛtāstrais tat pradeyaṃ me tad ṛtaṃ vadatānaghāḥ.

तच् छ्रुत्वा कौरवेयास् ते तूष्णीम् आसन् विशां पते। अर्जुनस् तु ततः सर्वं प्रतिजज्ञे परंतपः।

tac chrutvā kauraveyās te tūṣṇīm āsan viśāṃ pate. arjunas tu tataḥ sarvaṃ pratijajñe paraṃtapaḥ.

ततो ऽर्जुनं मूर्ध्नि तदा समाघ्राय पुनः पुनः। प्रीतिपूर्वं परिष्वज्य प्ररुरोद मुदा तदा। अश्वत्थामानम् आहूय द्रोणो वचनम् अब्रवीत्। सखायं विद्धि ते पार्थं मया दत्तं प्रगृह्यताम्। साधु साध्व् इति तं पार्थः परिष्वज्येदम् अब्रवीत्। अद्य प्रभृति विप्रेन्द्र परवान् अस्मि धर्मतः। शिष्यो ऽहं त्वत्प्रसादेन जीवामि द्विजसत्तम। इत्य् उक्त्वा तु तदा पार्थः पादौ जग्राह पाण्डवः।

tato 'rjunaṃ mūrdhni tadā samāghrāya punaḥ punaḥ. prītipūrvaṃ pariṣvajya praruroda mudā tadā. aśvatthāmānam āhūya droṇo vacanam abravīt. sakhāyaṃ viddhi te pārthaṃ mayā dattaṃ pragṛhyatām. sādhu sādhv iti taṃ pārthaḥ pariṣvajyedam abravīt. adya prabhṛti viprendra paravān asmi dharmataḥ. śiṣyo 'haṃ tvatprasādena jīvāmi dvijasattama. ity uktvā tu tadā pārthaḥ pādau jagrāha pāṇḍavaḥ.

ततो द्रोणः पाण्डुपुत्रान् अस्त्राणि विविधानि च। ग्राहयाम् आस दिव्यानि मानुषाणि च वीर्यवान्।

tato droṇaḥ pāṇḍuputrān astrāṇi vividhāni ca. grāhayām āsa divyāni mānuṣāṇi ca vīryavān.

राजपुत्रास् तथैवान्ये समेत्य भरतर्षभ। अभिजग्मुस् ततो द्रोणम् अस्त्रार्थे द्विजसत्तमम्। वृष्णयश् चान्धकाश् चैव नानादेश्याश् च पार्थिवाः।

rājaputrās tathaivānye sametya bharatarṣabha. abhijagmus tato droṇam astrārthe dvijasattamam. vṛṣṇayaś cāndhakāś caiva nānādeśyāś ca pārthivāḥ.

सूतपुत्रश् च राधेयो गुरुं द्रोणम् इयात् तदा। स्पर्धमानस् तु पार्थेन सूतपुत्रो ऽत्यमर्षणः। दुर्योधनम् उपाश्रित्य पाण्डवान् अत्यमन्यत। अभ्ययात् स ततो द्रोणं धनुर्वेदचिकीर्षया। शिक्षाभुजबलोद्योगैस् तेषु सर्वेषु पाण्डवः। अस्त्रविद्यानुरागाच् च विशिष्टो ऽभवद् अर्जुनः। तुल्येष्व् अस्त्रप्रयोगेषु लाघवे सौष्ठवेषु च। सर्वेषाम् एव शिष्याणां बभूवाभ्यधिको ऽर्जुनः। ऐन्द्रिम् अप्रतिमं द्रोण उपदेशेष्व् अमन्यत। एवं सर्वकुमाराणाम् इष्वस्त्रं प्रत्यपादयत्। कमण्डलुं च सर्वेषां प्रायच्छच् चिरकारणात्। पुत्राय च ददौ कुम्भम् अविलम्बनकारणात्। यावत् ते नोपगच्छन्ति तावद् अस्मै परां क्रियाम्। द्रोण आचष्ट पुत्राय तत् कर्म जिष्णुर् औहत। ततः स वारुणास्त्रेण पूरयित्वा कमण्डलुम्। समम् आचार्यपुत्रेण गुरुम् अभ्येति फाल्गुनः। आचार्यपुत्रात् तस्मात् तु विशेषोपचये पृथक्। न व्यहीयत मेधावी पार्थो ऽस्त्रविदुषां वरः।

sūtaputraś ca rādheyo guruṃ droṇam iyāt tadā. spardhamānas tu pārthena sūtaputro 'tyamarṣaṇaḥ. duryodhanam upāśritya pāṇḍavān atyamanyata. abhyayāt sa tato droṇaṃ dhanurvedacikīrṣayā. śikṣābhujabalodyogais teṣu sarveṣu pāṇḍavaḥ. astravidyānurāgāc ca viśiṣṭo 'bhavad arjunaḥ. tulyeṣv astraprayogeṣu lāghave sauṣṭhaveṣu ca. sarveṣām eva śiṣyāṇāṃ babhūvābhyadhiko 'rjunaḥ. aindrim apratimaṃ droṇa upadeśeṣv amanyata. evaṃ sarvakumārāṇām iṣvastraṃ pratyapādayat. kamaṇḍaluṃ ca sarveṣāṃ prāyacchac cirakāraṇāt. putrāya ca dadau kumbham avilambanakāraṇāt. yāvat te nopagacchanti tāvad asmai parāṃ kriyām. droṇa ācaṣṭa putrāya tat karma jiṣṇur auhata. tataḥ sa vāruṇāstreṇa pūrayitvā kamaṇḍalum. samam ācāryaputreṇa gurum abhyeti phālgunaḥ. ācāryaputrāt tasmāt tu viśeṣopacaye pṛthak. na vyahīyata medhāvī pārtho 'straviduṣāṃ varaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents